Framhjáhöld - talsins - missa af leikjum sinna liða

Orðlof

Ósáttir innan borðs

Málshættir eru oft ein málsgrein og skírskota oft til almennra sanninda eða fela í sér almenn sannindi eða visku. […] 

Málshættir skipta þúsundum í íslensku. Þess eru fjölmörg dæmi að það sem vel er sagt verði fleygt, öðlist líf sem málsháttur. 

Í Fóstbræðra sögu (20. kafla) segir frá því að Þormóður Kolbrúnarskáld og maður sem nefndi sig Gest tóku sér fari með Grænlandsskipi en stýrimaðurinn hét Skúfur. Þeim Þormóði og Gesti kom illa saman eða eins og segir í sögunni: 

Heldur stóðst allt í odda með þeim Gesti og Þormóði. 

Þar kom að þeir vildu berjast en þá sagði Skúfur: 

Sjaldan mun þeim skipum vel farast er menn eru ósáttir innan borðs. 

Þessi ummæli eru tímalaus, ef svo má segja, þau eiga fullt erindi til nútímans og þau gætu vel átt við þjóðarskútuna svo kölluðu.

Úr handraðanum. Íslenskt mál - Þættir Jóns G. Friðjónssonar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Skoða hvort brunarnir tengist mögu­lega.“

Fyrirsögn í fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Þetta er ekki góð setning. Atviksorðinu „mögulega“ er algjörlega ofaukið vegna þess að verið er að skoða málið.

Í staðinn mætti orða þetta svona: Er mögulegt að brunarnir tengist? Eða: Er hugsanlegt að brunarnir tengist? Svo virðist sem margir skilji ekki orðið ’mögulega’ eða nota það í óhófi. 

Í fréttinni segir:

Grunur er um í­kveikju þar sem sumar­bú­staður brann í Heið­mörk í gær.

Setningin er vanhugsuð. Orðalagið „þar sem“ eyðileggur merkinguna og beinlínis sagt að eldur hafi verið kveiktur á sama stað og sumarbústaður stóð.

Eftirfarandi er skárra:

Hugsanlega er að kveikt hafi verið í sumarbústaðnum sem brann í Heiðmörk í gær.

Blaðmenn verða að hætta að ofnota nafnorð eins og ’íkveikja’. Óhætt er að segja að „kveikt hafi verið í’ eða „eldur borinn að’ og svo framvegis. Munum að íslenskan byggir á sagnorðum en síður nafnorðum.

Í fréttinni segir:

„Við bíðum eftir þeirra niður­stöðu,“ segir Elín.

Aftur enska. Blaðamaðurinn hefði getað orða þetta svona:

„Við bíðum eftir niður­stöðu þeirra,“ segir Elín.

Ennfremur segir í fréttinni:

En það er ein sviðs­mynd, af mörgum, sem þið eruð að skoða?

Þetta ekki spurning heldur fullyrðing blaðamannsins. Báðum kommunum í málsgreininni er ofaukið.

Er enginn prófarkalesari á Fréttablaðinu. Ég man þó eftir því að auglýst var eftir slíkum í fyrra.

Tillaga: Skoða hvort brunarnir tengjast.

2.

„Eiginkonan fyrirgaf framhjáhöld …“

Fyrirsögn á DV.is.                                      

Athugasemd: Framhjáhald er eintöluorð, er ekki til í fleirtölu. Sé blaðamaðurinn óhress með það hefði hann getað notað orð eins og hjúskaparbrot, lausung, ótryggð, lauslæti og jafnvel ástarsvik. Allt þetta og meira til má finna á málinu.is og tengdum vefum.

Í fréttinni segir:

Kilner hefur fyrirgefið Walker oft og mörgum sinnum,

Þarna á auðvitað að vera punktur ekki komma. Síðar segir:

… sagði frá ítrekuðu kynlífi þeirra.

Ja, hérna. Þetta er nú ein aumasta misnotkun á atviksorðinu „ítrekað“. Var útilokað fyrir blaðamanninn að nota atviksorðið oft?

Það hlýtur að vera niðurlægjandi fyrir blaðamanns að skrifa svona auma og innihaldsrýra pistla um svokallaðar „stjörnur“ eða „áhrifavalda“. Efnislega eru þeir langt frá því að vera „fréttir“. Frekar slúður.

Eiginlega skammast maður sín fyrir að lesa svona hroða, tilgangslaus og ómerkilegur.

Tillaga: Eiginkonan fyrirgaf hjúskaparbrotið.

3.

„Fædd börn í fyrra voru alls um 5.000 talsins.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 6.1.22.                                     

Athugasemd: Atviksorðið talsins hefur oft valdið mér ónæði. Átta mig ekki alveg á tilganginum með því eða hvernig á að nota það. 

Ég gúgglaði og tel að í langflestum tilvikum sé það óþarft. Engu breytir þó því sé sleppt.

Einna helst virðist orðið vera uppfylling, viðbót við setningu sem annars  þætti frekar snubbótt. Það virðist vera „uppfyllingarorð“.

Tillagan fyrir neðan er góð, mun skárri en fyrirsögnin í Mogganum. Engum myndi detta í hug að bæta orðinu talsins við hana.

Tillaga: Í fyrra fæddust um fimm þúsund börn.

4.

„Þeir missa af bikarleikjum sinna liða um helgina …“

Frétt á blaðsíðu 27 í Morgunblaðinu 7.1.22.                                     

Athugasemd: Afturbeygða eignarfornafnið sinn á að standa fyrir aftan ’liða’. Margir blaðamenn gera sér ekki grein fyrir þessu og nota enskt orðalag: 

They will miss their teams’ cup games this weekend …

Ótal dæmi eru um þetta.

Tillaga: Þeir missa af bikarleikjum liða sinna um helgina …

Grjót sem flæðir - hætta með sér verðlaun - svolítið verið að koma sýktir

Orðlof

Tekinn á beinið

Orðtakið að taka einhvern á beinið er tiltölulega ungt í málinu, sprottið upp á 20. öld. 

Á skrifstofu skólameistara í Menntaskólanum á Akureyri hefur lengi verið hvalbein. Sagan segir að eitt sinn hafi meistari kallað nemanda til sín til að lesa honum pistilinn fyrir einhverjar misgjörðir. 

Nemandinn mætti á skrifstofuna, leit í kringum sig en sá ekkert sæti. Hann benti þá á hvalbeinið og spurði: „Á ég að sitja á þessu?“. 

Eftir þetta hafi verið farið að tala um að menn væru teknir á beinið þegar þeir voru kallaðir fyrir meistara. 

Orðatiltækið hefur síðan breiðst út, einfaldlega í merkingunni ’að vera ávítaður’.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ófært varð á Borgarfirði eystra í dag eftir að sjór og grjót flæddu yfir götuna í gegum þorpið.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Vissulega má segja að sjór hafi flætt um götur en ekki grjót. Eðliseiginlegar fastra hluta eru þó allt aðrir en vatns. Grjót getur ekki flætt eins og sjór eða vatn. Þarf eiginlega skýra þetta út?

Illt er að lesa ekki frétt yfir fyrir birtingu og að minnsta kosti leiðrétta misritun.

Tillaga: Ófært varð á Borgarfirði eystra í dag eftir að sjór flæddi yfir götuna í gegnum þorpið og bar með sér grjót.

2.

„Hætta með sér verðlaun fyrir söngvara og söngkonu ársins.“

Fyrirsögn á vísi.is.                                      

Athugasemd: Hver skilur fyrirsögnina? Hvað merkir orðalagið „að hætta með sér“? Held við nánari athugun að það sé tóm della.

Svo rann það upp fyrir mér að vera má að blaðamaðurinn eða einhver annar sem flýtti sér að skrifa fyrirsögnina hafi ekki verið betri í stafsetningu en þetta. Kann að hafa ætlað að skrifa sérverðlaun. Og skyndilega skilst fyrirsögnin. Þó er betra að segja sérstök verðlaun.

Blaðamenn þurfa stundum að flýta sér en það má aldrei bitna á gæðum fréttarinnar.

Tillaga: Hætta með sérstök verðlaun fyrir söngvara og söngkonu ársins.

3.

„Ráðist hefur verið í undanfarandi markaðskönnun (e. RFI) á Evrópska efnahagssvæðinu, til að kanna fýsileika þess að kaupa orkuskiptan dráttarbát fyrir …“

Frétt á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 4.1.22.                                     

Athugasemd: Varla er við blaðamanninn að sakast. Og þó. Hann birtir orðrétt sem segir í útboðsvef Ríkiskaupa rétt eins og hann sé höfundur textans. Það er nú skammgóður vermir því orðalagið er illskiljanlegt.

Þó ég hafi lært markaðsfræði er ég ekki viss hvað orðalagið „undanfarandi markaðskönnun“ merkir. Og ekki hjálpar enska skammstöfunin sem er innan sviga.

Fýsileiki er skrýtið orð en finnst ekki í orðabókinni minni sem að vísu er nokkuð gömul. Ég þekki lýsingarorðið fýsilegur sem getur merkt girnilegur, álitlegur eða vænlegur eins og segir í bókinni. Vera má að fýsileiki merki það sem vænlegt er að gera og sé bara gott og gilt. Samt finnst mér orðið vera dálítið „prumporð“, kansellíorð, stofnanaorð, blekað kontóristamál, sem notað er til að upphefja frásögn og þykjast vera gáfulegur. 

Tilhneigingin er að tala íslenska ensku, nota nafnorð til að stytta frásögnina eins og gert er í ensku. Á íslensku er svoleiðis setning eins og skrattinn úr sauðalæknum, ég meina sauðaleggnum, miðað við alþýðumál.

Og orðalagið „kanna fýsileika þess“ er ennþá meira „prumporðalag“. Í ætt við það þegar gáfumenni tala um „mikilvægi þess“ sem er hræðilega misheppnað. Ég nota það ekki lengur enda lætur enginn plata sig. 

Betur fer á því að kanna hversu álitlegt sé að kaupa „orkuskiptan“ dráttarbát.

Og hvað er „orkuskiptur dráttarbátur“? 

1. Er það bátur sem gengur bæði fyrir bensíni og dísil? Nei, varla. 
2. Gæti verið að hann gangi fyrir hefðbundnu eldsneyti og að auki metan? 
3. Eða í stað metans sé notað vetni? 
4. Eða er það bara rafmagn? 
5. Eða er báturinn tvíbytna og gengur annar helmingurinn fyrir einni tegund eldsneytis og hinn fyrir annarri?

Skelfing er hægt að ganga langt í að misskilja. Orðalagið virðist afar venjulegt en mér er til efs að allir skilja það til fullnustu. Verkefni blaðamannsins er að leggja mat á það og spyrja spurninga, skýra út fyrir lesendum. Hann gerir það ekki.

Ekki heldur stofnun sem sendir frá sér fréttatilkynningu eða auglýsingu á illskiljanlegu máli, stendur sig illa.

Tillaga: Engin tillaga. (Ráðist hefur verið í hægfara markaðskönnun (e.FSA (Funny Sanskrit Abbreviation)) á Evrópska efnahagssvæðinu til að kanna hvort girnilegalystilegaálitslegt sé að kaupa margeldsneytisnotkunarlegan dráttarbát fyrir ...)

4.

„100 prósent hreinir rafbílar fá ívilnun …“

Frétt á forsíðu Fréttablaðsins 4.1.22.                                     

Athugasemd: Ranglega var fullyrt í síðasta pistli (3.1.22) að blaðamenn Fréttablaðsins byrjuðu aldrei málsgrein á tölustöfum. Einn sá reyndasti þar á bæ klikkar illilega og veldur vonbrigðum.

Efast má um hvort taka nauðsynlegt sé að taka það fram að „hreinir rafbílar“ séu „100 prósent hreinir rafbílar“. Er ekki nóg að segja annað hvort ’100%’ eða ’hreinir’?

Tillaga: Hreinir rafbílar fá ívilnun …

5.

„Því miður hafa þeir svolítið verið að koma sýktir til baka frá heimalandinu.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Fréttablaðsins 4.1.22.                                     

Athugasemd: Þetta er haft eftir viðmælanda og blaðamaðurinn skrifar þetta upp eins og einkaritari, notar hvorki skynsemi né gagnrýna hugsun, tekur ummælunum sem guðlegum.

Í talmáli er oft ýmislegt sagt sem maður myndi aldrei skrifa. Því fer miklu betur á því að orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan. 

Enginn kemur „svolítið“ til landsins hvort sem hann er sýktur eða ekki. Það er svo allt annað mál hvort þeir sem koma séu sýktir. 

Tillaga: Því miður hafa nokkrir komið sýktir til baka frá heimalandinu.

6.

„Fjöldi þess fólks sem þarfn­ast öndunarvélar hef­ur að sama skapi staðið óhaggaður …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Skelfing er orðalagið skrýtið, ber megnan fnyk af ensku. Sumir eru ofboðslega klárir í útlenskum málum en heldur slakir í íslensku.

Tillagan er mun skárri.

Tillaga: Fjöldi þeirra sem þurfa á öndunarvélum að halda hefur ekki breyst …

 

Horfa undir yfirborð jarðar - útleysing í aflvél - mögulega hugsað sér

Orðlof

Búin að vera að ganga?

Allnokkrir fréttamenn kunna ekki einfaldar sagnbeygingar. Þeir virðast alls ekki kunna skil á núliðinni tíð, heldur þrástagast á „búið að, búið að“ – og sama gildir um framtíð þar sem hún er látin víkja fyrir „kemur til með að“. Þetta er ekki einungis ljótt mál og klúðurslegt, heldur smitar það út frá sér til almennings eins og ótal dæmi sanna.

Þeir hinir sömu eiga líka í miklu basli að greina á milli framsöguháttar og viðtengingarháttar, ekki einungis á eftir hvort og ef, heldur hættir þeim til að ofnota viðtengingarhátt þar sem betur fer á einföldum framsöguhætti. […]

Það eru ekki aðeins sagnir sem vefjast fyrir þessum mönnum. Málfar þeirra einkennist einnig af orðafátækt, enda staglast þeir sí og æ á sömu orðum og orðasamböndum – og svo hættir þeim til að hrúga inn nafnorðum í stað sagna sem gera málið spengilegra og beinskeyttara.

Í þeirra munni ræða menn ekki mál, heldur taka orðræðu, fundir standa ekki enn, heldur eru enn í gangi og mót, hátíðir eða samkomur eru ekki haldnar, heldur fara fram. 

Raunar má segja að næstum hreint allt sé í gangi eða fari fram. En málfari fer því miður ekki fram.

Njörður P. Njarðvík. Grein í fréttablaðinu.is.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Við erum að reyna að horfa á hluti sem eru undir yfirborði jarðar.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Hér vitnað í viðtal við eldfjallafræðing. Hann talar eins og margir aðrir fræðingar, blátt áfram. Engu að síður er vonlaust að horfa á það sem ekki sést, hversu mikið sem reynt er. 

Nú kann einhver að segja að þetta sé sagt í óeiginlegri merkingu. Það er rétt, en þá er betra að nota annað orðalag, að minnsta kosti í frétt sem skrifuð er á netinu. Til dæmis:

Við reynum að fylgjast með ýmsu sem gerist undir yfirborði jarðar.

Líklega er það þetta sem eldfjallafræðingurinn á við. Sé svo er svo auðvelt fyrir blaðamanninn að lagfæra talmálið og færa til ritmáls.

Tillaga: Við reynum að fylgjast með ýmsu sem gerist undir yfirborði jarðar.

2.

„Þá voru fjall­göng­ur sér­lega vin­sæl­ar á meðal þeirra sem ekki skelltu sér í sól­ina í út­lönd­um. Norður- og Aust­ur­land voru sérlega vin­sæl­ir áfangastaðir sum­arið 2021, enda var besta veðrið þar í júlí og ág­úst.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Sérlegur blaðamaðurinn er ekkert sérlega gagnrýninn á eigin texta. Atviksorðið „sérlega“ er þarna í nástöðu og raunar alveg óþarft.

Best er að skrifa almennt mál, varast að ofnota orð og orðasambönd. Í þessu sambandi er ekkert að því að nota orð eins og mjög, afar, afskaplega og svo framvegis.

Ofangreindar málsgreinar er klúðurslegar. Þar að auki er þetta mat blaðamannsins sem er alltaf afar slæm heimild og telst slæm blaðamennska. Hann á að nota aðrar heimildir. 

Skrýtið hvernig orð öðlast vinsældir á hjá blaðamönnum. Nefna má orð eins og sérlega, „tímapunktur“ (sem er orðleysa, algjörlega gagnslaust), staðsettur, viðbúið, landsvísa, heimsvísa og fleiri.

Tillaga: Þá voru fjall­göng­ur mjög vin­sæl­ar á meðal þeirra sem ekki skelltu sér í sól­ina í út­lönd­um. Á Norður- og Aust­ur­land er margir vin­sæl­ir áfangastaðir sum­arið 2021, enda var besta veðrið þar í júlí og ág­úst.

3.

„35 starfsmenn eru hjá farsóttarhúsum og …“

Frétt á blaðsíðu 35 í Morgunblaðinu 31.12.21.                                     

Athugasemd: Þetta birtist í frétt um farsóttarhús. Margir blaðamenn Morgunblaðsins kunna ekki einfalda reglu í skrifum: Aldrei byrja málsgrein á tölustaf. Jafnvel reyndustu blaðamenn Moggans falla á þessu prófi.

Tillaga: Þrjátíu og fimm starfsmenn eru hjá farsóttarhúsum og …

4.

„548 greindust með kórónuveiruna innanlands í gær …“

Frétt á vísi.is, mbl.is.                                       

Athugasemd: Bæði Vísir og Mogginn féllu á prófinu. Í báðum fjölmiðlum byrja fréttin á tölustöfum og er það hvergi gert í vestrænum fjölmiðlum. Nemendur í skólum landsins fengju bágt fyrir ef þeir skrifuðu tölustaf í upphafi málsgreinar. 

Þannig er aldrei skrifað á fréttablaðinu.is og ekki í dag á ruv.is og ekki heldur á DV.is. 

Tillaga: Alls greindust 586 einstaklingar með kórónuveiruna innanlands í gær …

5.

„Lík­legt er talið að bil­un­in teng­ist því að útleysing varð í aflvél í Búr­fells­virkj­un …“

Frétt á mbl.is og fleiri fjölmiðlum.                                     

Athugasemd: Í fréttinni er fjallað um bilun og skort á heitu vatni í Rangárþingi ytra, Rangárþingi eystra og Ásahreppi. Fréttin er illskiljanleg.

Hvað er „útleysing“? Finn ekki þetta orð í orðbókunum mínum. Í orðasafni Rarik segir:

Sjálfvirk útleysing, handvirkt rof sem ekki var gert ráð fyrir eða mis­heppnuð innsetning við bilun í raforkukerfinu.

Ég er litlu nær. Og hver er munurinn á vél og aflvél? 

Varla er það til of mikils mælst að fyrirtæki sem útvega rafmagn skýri fagorðin svo fólk skilji hvað átt er við. Mesta undrun vekur að blaðamenn skuli birta fréttatilkynningu frá Veitum án skýringa. Sumir eru svo kokhraustir að þeir eigna sér hluta af efni fréttatilkynningarinnar, sleppa gæsalöppum, svo fréttin líti út eins og þeir hafi skrifað hana en ekki Veitur.

Þori að veðja að blaðmaður Moggans og annarra fjölmiðla hafi ekki hugmynd um hvað þetta þýðir:

Lík­legt er talið að bil­un­in teng­ist því að út­leys­ing varð í afl­vél í Búr­fells­virkj­un sem olli út­leys­ingu hjá ál­veri Rio Tinto í Straums­vík. Við það kom tíðni­högg á raf­kerfið og dæl­an stöðvaðist og ekki var hægt að koma henni í gang aft­ur.

Svona er ekki blaðamennska.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Ég gæti mögulega hugsað mér að snúa aftur í stjórnmál síðar á lífsleiðinni …“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 3.1.22.                                     

Athugasemd: Sumt fólk hefur tekið ástfóstri við atviksorðið mögulega og nota það í tíma og ótíma. Viðmælandinn segist mögulega geta hugsað sér.

Orðið mögulega merkir einfaldlega það sem er hugsanlegt. Varla er það svo að viðmælandinn gæti „hugsanlega hugsað sér“ að fara aftur í stjórnmál?

Tillaga: Ég gæti hugsanlega snúið aftur í stjórnmál síðar á lífsleiðinni …

Löggufréttir 2021

Það er nefnilega talsverður misbrestur á því að allur texti, sem ætlaður er almenningi, sé nógu góður eða skýr og skilmerkilegur. Ég játa það að mér gengur oft býsna illa að komast fram úr ýmsum opinberum plöggum og skilja jafndaglega hluti og launaseðilinn minn eða hitareikninginn.

Flosi sneri sem sé spurningunni við og spurði hvort þeir sem skrifa textann væru skrifandi. Sigurður Líndal tekur í svipaðan streng í fyrrnefndri grein sinni um málfar og stjórnarfar. Hann bendir á að gott, skýrt og þjált málfar sé ein af frumforsendum þess að opinberir textar þjóni vel tilgangi sínum.

Kristján Árnason. Hugleiðingar um íslenskt lagamál.

Löggan skrifar ekki eins og venjulegt fólk. Hún reynir að upphefja mál sitt með furðulegum orðum og orðalagi sem einna helst er að finna í lagamáli. Í löggumáli er notuð furðuleg orð eins og:

• „Afskiptahraði“ (fyndið orð en við hin vitum ekki hvað þetta þýðir)
• Árásarþoli (sá sem er laminn)
• Brotaþoli (sá sem af er stolið)
• Líkamstjón (tölum dags daglega tölum við um meiðsli)
• Bifreið (alþýða manna talar um bíl)
• Fangaklefi (allir nema löggan tala um fangelsi)
• Fangageymsla (fangelsi)
• „Fyrir“ rannsókn máls (réttara er vegna rannsóknar máls)
• Löggan heldur að póstnúmer í Rekjavík séu heiti á hverfum.

Og svo má lengi telja. Að vísu er stundum erfitt að greina það sem ættað úr svokallaðri „dagbók“ löggunnar og hvað úr hugarfylgsnum blaðamanns. Vandinn er nefnilega sá að margir blaðamenn kikna í hnjánum, missa munnvatn og tapa hugsun þegar þeir lesa eitthvað frá löggunni. Allt er birt, hversu ómerkilegt sem það er rétt eins og hroðinn sé á gullaldarmáli.

Staðreyndin er hins vegar sú að löggan ber lítið skynbragð á fréttir. Því eiga blaðamenn aðeins að birta það fréttnæma, sleppa hinu, stærsta hlutanum í „dagbókinni“.

Hér eru nokkrar tilvitnanir í löggufréttir fjölmiðla á liðnu ári 2021.

1. „Á­reksturinn á Sand­gerðis­vegi varð við eftir­för lög­reglu.“ frettabladid.is
2. „… því óku allmargir ökumenn, eða 10%, of hratt eða yfir afskiptahraða.“ logreglan.is.
3. „Flúði lög­reglu og hafnaði á tré.“ mbl.is.    
4. „… en tveir menn voru á vett­vangi í verslun í hverfi 108 þar sem til­kynnt hafði verið um þjófnað­.“ frettabladid.is.
5. „Umrædd þriðja sprunga skapaði ekki hættu á mannskaða enda hafði svæðinu verið lokað fyrr um daginn vegna sprungu númer tvö.“ visir.is. 
6. „Rímið gossvæðið. Umferð bönnuð. Ný sprunga að myndast.“ Smáskilaboð til ferðamanna við Geldingadali kl. 12:10, 5.4.21.     
7. „Í dag­bók lög­reglu segir að hópur manna hafi ráðist á einn og að á­rásar­þoli hafi verið verkjaður um allan líkamann.“ frettabladid.is.            
8. „Lög­regla veitti bíl eft­ir­för í hverfi póst­núm­ers 105 á fjórða tím­an­um í nótt.“ mbl.is.   
9. „Til­kynnt var um aðila í hverfi 110 í Reykja­vík sem hafði gengið út af sjúkrastofnun …“ fréttablaðið.is.    
10. „Þar eiga þrír einstaklingar hafa ráðist á einn, beitt hann ofbeldi sem varð til þess að maðurinn fékk áverka, og haft af honum verðmæti, og komist undan.“ dv.is. 
11. „… og vistaðir fyr­ir rann­sókn máls­ins í fanga­geymslu lög­reglu …“ mbl.is.
12. „Á mánu­dag­inn var ekið á stúlku við Grandatorg í Reykja­vík og varð hún fyr­ir lík­ams­tjóni.“ mbl.is.
13. „Ungmenni réðust að jafnaldra sínum í Kringlunni og veittu honum alvarlega áverka með kylfu, og stálu síma af brotaþola.“ Fréttablaðið.is.  
14. „Lögregla setti meðal annars upp umferðarpóst í nótt þar sem áfengisástand ökumanna var kannað og reyndust tveir undir áhrifum.“ visir.is.     

Meðvitundin í fjölmiðlum á árinu 2021

Margt misjafnt má segja um málfar í fjölmiðlum á árinu 2021. Líklega gera þó flestir blaðmenn sitt besta sem þó er stundum ekki nóg. Suma vantar þekkingu á íslensku máli, fljótfærni háir öðrum, fáir hafa stíl og svo er það getuleysið. Of margir kunna ekki að segja sögu en þegar hæfileikinn til frásagnar er lítill missir sagan, fréttin eða brandarinn marks.

Ég man ekki hvenær ég hóf að rita pistla um það sem ég kalla „athugasemdir um málfar í fjölmiðlum“. Held að nú sé fimmta árið að byrja. Skrifin eru fyrst og fremst fyrir sjálfan mig. Stundum finnst mér hægt sé að gera betur.  

Pistlarnir birtast oftast vikulega eða oftar.

Einu sinni var ég blaðamaður og fréttastjórinn gagnrýndi mig fyrir skrif mín en leiðbeindi mér líka. Þetta tók ég alvarlega, hef kannski hafi lært eitthvað sem ritstjóri á litlu tímariti og í almennum skrifum.

Vera má að ég sé á stundum heldur hvass, hef reynt að draga úr því. Vandinn felst ekki í sendiboðanum, gagnrýnandanum, heldur þeim sem skrifa fréttir og fyrirsagnir (ekki alltaf sami maðurinn).

Mikilvægt er að gagnrýna málfar í fjölmiðlum en fáir gera það. Hins vegar eru fjölmargir lesendur afar vel að sér og sjá samstundis þegar blaðamaðurinn fer rangt með. Það skyldu blaðamenn hafa hugfast. 

Svo má líka hafa það í huga að vefurinn malid.is er nauðsynlegt hjálpartæki öllum þeim sem stunda skriftir, blaðamönnum sem öðrum.

Eins og venjan er í pistlunum er getið hér um heimildir, gefinn er hlekkur á fréttir sem fjallað er um. Vera kann að í einstaka tilfellum hafi fjölmiðill lagfært frétt sína en það er frekar sjaldgæft. Sé hlekkur óvirkur má reyna að gúggla og nota það sem er innan gæsalappa.

Númerin eru aðeins til hægðarauka, ekki mat á hvort eitt sé verra en annað. Þess ber að geta að þetta er aðeins brot af því sem ritað var um á þessum vettvangi. Margt annað á erindi hingað.

Alræmdast á árinu 2021 

1. „Joe Biden vígður í embætti forseta.“ ruv.is. 
2. „Harris brýtur blað um allan heim.“  ruv.is.
3. „Gerandi líkamsárásar neitaði að nota grímu.“ mbl.is
4. „Markle hefur einnig óskað þess að Mail on Sunday birti yfirlýsingu á forsíðu sinni um að hún hafi sigrað málið …“frettabladid.is.  
5. „Vatnshæð hefur lækkað lítillega í Skaftá.“ ruv.is.
6. „Býst við að verslanir hrynji „hægri, vinstri“ á miðnætti í kvöld.“ mbl.is.  
7. „Þar eiga þrír einstaklingar hafa ráðist á einn, beitt hann ofbeldi sem varð til þess að maðurinn fékk áverka, og haft af honum verðmæti, og komist undan.“ dv.is.

Þoka

1. „Þeir feður, sem stofnuðu Bandaríkin með sjálfstæðisyfirlýsingu 1776 og stjórnarskrá 1787 …“ Grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 30.7.21.
2. „Laxness var fyrirlitinn alveg.“ ruv.is. 
3. „Skaut atvinnukylfing með tvo látna á pallinum.“ visir.is. 
4. „Læknar sjá fram á „flóðbylgju“ eftirkasta.“ mbl.is.  
5. „Fjölmennan hóp viðbragðsaðila þurfti til þess að koma konu á níræðisaldri úr hrakningum …“ ruv.is. 
6. „… og á kon­an að hafa átt í fjöl­skyldu­sam­bandi við alla fjóra ein­stak­ling­ana sem urðu fyrir árás­inni.“ mbl.is.  
7. „Yfirvöld á Ítalíu rannsaka nú meint mannrán á dreng sem …“ vísi.is. 
8. „Kærðir fyrir að stofna lífi fólks í hættu í óleyfisíbúð.“ ruv.is.
9.  „… á meðan hver og einn tek­ur fjölpunkta beygju til þess að snúa við í botn­lang­an­um og halda þá leið sem hann kom.“ mbl.is. 
10. „Tveir aðrir björg­un­araðilar sem voru með Gelle í þyrlunnu komust einnig lífs af. mbl.is.  
11. „Innviðarumvarp Bidens er ætlað að yfirhala fjölmörg svið hins opinbera vestanhafs og er lykilfrumvarp forsetans.“ vísi.is.    
12. „… en þær eiga m.a. að stytta viðbragðstíma viðbragðsaðila á svæðinu …“ mbl.is. 
13. „Hann fór svo hratt í gegnum hluti eins og fartölvur og síma, sem oft lentu á veggjum, að sérstakur skápur var fylltur af auka-eintökum, ef ske kynni.“ ruv.is.  

Mismæli

1. „Ó­hætt er að segja að borgar­full­trúi Sam­fylkingarinnar, Sabine Leskopf, hafi orðið hvelft við …“ frettabladid.is.  
2. „Nicky og William misstu vinnur sínar vegna COVID-19 en …“. dv.is.  
3. „Þá hreyfa sjúkraþjálf­ar­ar alla liði í hand­leggj­um Guðmund­ar og passa upp á að ekk­ert stirni upp.“ mbl.is.
4. „Nokkur fjöldi ferðamanna hefur lagt leið sína til La Palma til að bera eldgosið augum.“ Myndatexti á vísi.is.  
5. „Þeir reynslumestu gætu lagt landsliðsskóna á hilluna.“ Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 13.9.21.
6. „Þetta er grimmasería þar sem lík finnst á sekúndu þrettán.“ visir.is. 
7. „39 létust úr sjálfsvígi 2019.“ frettabladid.is.
8. „… enda hafa landslið Íslands og Portú­gals mæst ít­rekað.“ mbl.is.  
9. „Um klukkan korter fyrir níu að morgni 11. september brotlenti farþegaþota flugfélagsins American Airlines í norðurturni Tvíburaturnanna á Manhattan í New York.“ ruv.is. 
10. „Feginleiki er niðurrifinu var forðað.“ frettabladid.is.

Afrek

1. „Það er erfitt að setja það í orð.“ Frétt á blaðsíðu 19 í Morgunblaðinu 31.7.21.
2. „Hætti í bankanum til að elta drauminn.“ mbl.is.
3. „Þannig vilja heim­ilda­menn mbl.is meina að hver sem er hafi getað gengið inn og út um eina hurð á saln­um.“ mbl.is.
4. „Bjargaði móður sinni frá eldsvoða.“ mbl.is.
5. „Þá festi Al-Thani-kon­ungs­fjöl­skyld­an í Kat­ar kaup á tveim­ur af dýr­ustu heim­il­um London í gegn­um af­l­ands­fé­lög.“ mbl.is. 
6. „Sem betur fer stóð ég með sjálfum mér, efaðist ekki um sjálfan mig og leitaði til lögreglunnar.“ vísi.is.
7. „Húsavíkurbær fékk mikinn sýnileika á síðasta ári …“ Frétt á blaðsíðu 38 í Morgunblaðinu 22.7.22.  
8. „Fimm af sjö efstu í prófkjöri Pírata á fjórum kjördæmum eru sitjandi alþingismenn.“ ruv.is.
9. „Jökulsá á Fjöllum fór yfir þröskuld Veðurstofunnar.“ ruv.is.     

Útlenskan

1. „Sömu­leiðis eru menn líka farn­ir að ávarpa loftslagsmálin.“ mbl.is. 
2. „Komið meira „attitjúd“ í okkur.“ mbl.is.
3. „Pólitísk ringulreið ríkir á Haítí í kjölfar morðsins, þar sem embætti forseta situr autt …“ Frétt á blaðsíðu 20 í Morgunblaðinu 10.7.21.  
4. „Það var rosalegt að hlusta á Stúkuna á Stöð 2 Sport þar sem að var einhver helstu ’old man take’ sem að ég hef séð …“  dv.is.    
5. „Þetta var náttúrulega mjög krefjandi og ég fékk svona smá „crasscourse“ frá Balta og Þorsteini Backman …“ mbl.is.
6. „VS.“ (fótboltalið „versus“ annað fótboltalið). Auglýsing á blaðsíðu 45 í Morgunblaðinu 28.8.21.  
7. „Ég get ekki snert á þessu topici án þess að henda einhverjum undir lestina.“ dv.is 

Stórfréttir

1. „Hún lést friðsamlega á heimili sínu.“ dv.is. 
2. „Segir að hægt hefði verið að forða mörgum dauðsföllum af völdum COVID-19.“  dv.is.
3. „Prestur á­kærður fyrir að hafa myrt horfna eigin­konu sína.“ frettabladid.is.  
4. „Flugfélagið Play stefnir á að floti þess samanstandi af sex til sjö farþegaþotum um komandi áramót þegar flug til Bandaríkjanna kemst á.“ Frétt á forsíðu viðskiptablaðs Morgunblaðsins 5.5.21.
5. „… bestu staðirnir til að búa á ef siðmenningin myndi ríða til falls.“ visir.is.
6. „„Henni var „haldið í tök­um“ þegar lög­reglu­menn komu á vett­vang en hún er grunuð um bæði eign­ar­spjöll og lík­ams­árás.“ mbl.is.
7. „Lög­regla veitti bíl eft­ir­för í hverfi póst­núm­ers 105 á fjórða tím­an­um í nótt.“ mbl.is.
8. „Árið 2009 stofnaði hann Apa Sherpa-samtökin í þeim tilgangi að tryggja börnum í Nepal tækifæri til menntunar, svo þau þurfi ekki að gerast sjerpar eins og hann sjálfur.“ Frétt á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 11.9.2021.  
9. „Árásin sem um ræðir fór fram í Laugardalnum í maí árið 2016.“ dv.is.  
10. „Maður lést við hákarlaárás.“ mbl.is. 
11. „Lamdi vegfaranda með hælaskó í höfuðið.“ mbl.is.
12. „Ekkert spennandi við að vera frelsissviptur.“ frettabladid.is.      

Hmm ...

1. „Ástæðan sé sú að þau hafi skilið árið 2007 og bæði komið sér upp nýjum maka eftir það.“ Frétt á blaðsíðu 28 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 28.2.21.    
2. „Rímið gossvæðið. Umferð bönnuð. Ný sprunga að myndast.“ Smáskilaboð til ferðamanna við Geldingadali kl. 12:10, 5.4.21.
3. „Dóm­ar­inn, Royce Lamberth, sagði að Chansley iðraðist ekki og gæti fram­kvæmt frek­ari árás­ir gegn stjórn­völd­um í Banda­ríkj­un­um ef hann yrði sett­ur í stofufang­elsi.“ mbl.is.  
4. „Mikið um að það þurfi að vaða ár á gönguleiðum.“ Úr tölvufréttabréfi sem nefnist Savetravel. 

Nástaða

1. „Við vorum einmitt í mjög skemmtilegu verkefni, við Daníel Þórhallsson sem var í meistaranámi hjá okkur, þar sem við vorum að vinna með vísindamönnum í Kiel í Þýskalandi, sem voru að taka mjög nákvæm gögn af botninum og þá vorum við komin með kafbát og þá erum við komin nær.“  ruv.is. 
2. „Auður segir að á svæðinu hafi verið áætlað að fara í smalamennsku eftir rúma viku og þess vegna sé búfénaður enn á gangi á svæðinu. Hún segir að bændur á svæðinu hafi farið af stað í dag til að smala á svæðum sem gæti flætt yfir.“ fréttablaðinu.is.  
3. „Hvaleyrarvatn í Hafnarfirði er dæmi um stöðuvatn sem fer illa út úr þurrkum. Vatn er nú aðeins í dýpsta hluta vatnsins.“ Myndatexti á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 5.8.21. 
4. „Einn var hand­tek­inn á vett­vangi og karl og kona skömmu síðar þar skammt frá en þau höfðu farið af vett­vangi.“ mbl.is.           

Gleðileg jól til þín - flestir eru að fá svar samdægurs

Orðlof

Frá Pontíusi Pílatus til Pontíusar Pílatusar

Pontíus Pílatus var landstjóri á Sýrlandi þegar Jesús fæddist og gegndi sama embætti í Júdeu þegar réttað var yfir Jesú. Nöfn hans koma bæði fyrir í orðtakinu að ganga frá Pontíusi til Pílatusar eins og um tvo menn sé að ræða. 

Þetta orðtak er ungt í íslensku og er ættað úr þýsku. Sumir tala reyndar um að ganga frá Heródesi til Pílatusar en merkingin er sú sama, ’að fara erindisleysu, að vera sendur frá einum stað til annars án þess að fá úrlausn’. 

Pontíus Pílatus sendi Jesúm til Heródesar konungs, en konungur sendi hann aftur til baka. Jesús endaði því á sama stað og hann fór frá.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Gleðileg jól til ykkar allra.“

Algeng kveðja á samfélagsmiðlum og víðar.                                     

Athugasemd: Hvenær breyttist falleg íslensk kveðja og varð svona hallærisleg.

Enskumælandi fólk segir stundum:

Marry Christmas to you.

Engu að síður er hefðbundin kveðja á íslensku:

Gleðileg jól, gleðileg jól öllsömul eða gleðileg jól gott fólk.

Engin ástæða er að bæta við „til“. Varla segir neinn svona við Jón og Stínu: 

„Gleðileg jól til þín, Nonni minn, en ekki Stínu.“

Enginn segir:

Komdu sæll til þín.
Vertu sæll til þín.
Halló til þín
Til hamingju með afmælið til þín.

Kveður eru oftast svo skýrar að ekki fer á milli mála hverjum þær eru ætlaðar.

Tillaga: Gleðileg jól.

2.

„Mikil ásókn í sýnatöku: „Langflestir eru að fá svar samdægurs“.“

Fyrirsögn á vísi.is.                                      

Athugasemd: Nei, langflestir fá svar samdægurs.

Í fréttinni segir:

Það er bara búið að vera alla tíð. 

Betur fer á því að segja að svona hafi þetta verið lengi.

Tillaga: Mikil ásókn í sýnatöku: „Langflestir fá svar samdægurs“.

3.

„Alls eru 7060 manns í sóttkví …“

Frétt á fréttablaðið.is.                                      

Athugasemd: Blaðamaður á vef Fréttablaðsins er vel að sér. Hann byrjar ekki málsgrein á tölustöfum.

Blaðamaðurinn á DV.is gerir það ekki heldur.

Aðrir fjölmiðlar falla á prófinu. Verst er þó ástandið á vísi.is, sjá myndina, og á vef Moggans, sjá mynd. Ekki er ástandið gott á Ríkisútvarpinu.

Þetta er ekkert grín. Villur í fréttum bitna á lesendum. Þar að auki smitast villurnar, lesendur kunna að halda að í lagi sé að byrja málsgrein á tölustaf. Það er hins vegar hvergi gert, hvorki á íslensku né öðrum tungumálum. 

Til að fá þetta staðfest má gúggla til dæmis: „starting a sentence with a number“.

Tillaga: Engin tillaga.

 

 

Myndirnar:

1. Efri myndin er af fréttinni á Vísi.
2. Neðri myndin er af fréttinni á vef Moggans.

Björgunaraðilar - gera frábæra hluti - vera búinn að minnka

Orðlof

Kind

Orðið kind merkir upphaflega ’ætt’ eða ’afkvæmi’, en er á síðari tímum venjulega notað um sauðkindur. 

Þetta er tegundarheiti og nær þannig yfir bæði kynin, ær og hrúta, og einnig afkvæmin, lömb. 

Nú er það þó oft notað eingöngu um kvendýrið, og talað um kindur og lömb. 

Tvær hugsanlegar ástæður má nefna fyrir þessari merkingarbreytingu. Orðið kind er kvenkynsorð og því eðlilegt að menn tengi það sérstaklega við kvendýrið. Ær eru líka miklu fleiri og meira áberandi en hrútar.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tveir aðrir björg­un­araðilar sem voru með Gelle í þyrlunnu komust einnig lífs af.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Málsgreinin er óskiljanleg því hvað þýðir „björgunaraðili“? Stafsetningarvilla er í málgreininni sem er ólíðandi.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Allt sem er fyrir ofan þig, getur dottið ofan á þig.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Frekar illa samin málsgrein og að auki með nástöðu. 

Hver er þessi „þú“ sem er þarna ávarpaður í þolfalli? Varla lesandinn, þá væri talað um hann.

Tillaga: Allt sem er fyrir ofan fólk getur fallið.

3.

„22 ára karlmaður hefur verið dæmdur …“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Svona eiga blaðamenn ekki að skrifa og síst af öllu fréttastjóri. Bölvaður sóðaskapur að byrja málsgrein á tölustöfum.

Tillaga: Tuttugu og tveggja ára karlmaður hefur verið dæmdur …

4.

„Sonur Diego Simeone að gera frábæra hluti í Seríu A.“

Fyrirsögn á vísi.is.                                      

Athugasemd: Nei, hann er ekki „að gera hluti“. Hann leikur fótbolta á Ítalíu og stendur sig vel.

Í fréttinni segir:

Simeone er kominn með 12 mörk í fyrstu 17 leikjunum með …

Betur fer á því að segja að maðurinn hafi skorað 12 mörk.

Einnig segir í fréttinni:

Verona liðið er kannski bara í þrettánda sæti en eitt af markahæstu liðum deildarinnar.

Fréttin skilst ekki enda skrifuð í fljótfærni. Orðinu „kannski“ er ofaukið en þrátt fyrir það veit enginn hvað blaðamaðurinn á við.

Tillaga: Sonur Diego Simeone stendur sig vel í Seríu A.

5.

„Sá stærsti varð klukkan 9.23 og mældist 4,9 að stærð.“

Frétt á vísi.is.                                    

Athugasemd: Skjálftinn var 4,9 stig. Orðalagið „að stærð“ er frekar leiðigjarnt og passar engan veginn. Þó er eins og blaðamaðurinn hafi áttað sig því hann skrifar:

Næst stærstu skjálftarnir í hrinunni voru 4,2 og 4,1 stig …

Gott hjá honum. Sleppa og henda út í ystu myrkur orðalaginu „að stærð“.

Í fréttinni stendur skrifað „skjjálftar“. Stafsetningavillur á að leiðrétta við yfirlestur eða sjálfvirka leiðréttingaforritið á að vekja athygli á því. Hvorki blaðamaðurinn né forritið voru í sambandi.

Tillaga: Sá stærsti varð klukkan 9.23 og mældist 4,9 stig.

6.

„Bjarki Kaldalóns Fri­is, nátt­úru­vár­sér­fræðing­ur hjá Veður­stofu Íslands, seg­ir hrin­una sem nú er í gangi vera búna að minnka ör­lítið frá því í gær …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Orðalagið er slæmt. Í staðinn ætti að segja að hún hafi minnkað.

Í fréttinni segir:

Von er á niður­stöðum úr henni eft­ir­miðdag­inn eða í kvöld í fyrsta lagi.

Ekki er samræmi í málsgreininni. Forsetninguna ’í’ eða ’um’ vantar í fyrri hlutann en í þeim síðari er hún á réttum stað. Þar að auki er orðaröðin slæm. Málsgreinin er skárri svona:

Varla er von á niður­stöðum fyrr en síðdegis eða í síðasta lagi í kvöld.

Eftirmiðdagur þótti hér áður fyrr vera bölvuð danska og frekar mælt með orðinu síðdegi sem er mjög gott orð og dugar hér ágætlega.

Blaðamaðurinn flýtir sér að ljúka við fréttina, gleymir að lesa yfir og afleiðingin er margföld nástaða:

Eng­inn fund­ur hef­ur verið ákveðinn hjá vís­indaráði al­manna­varna í dag vegna stöðunn­ar sem er uppi en ef ný gögn koma fram mun það hugs­an­lega funda. Í gær voru tveir fund­ir haldn­ir, hefðbund­inn upp­lýs­inga­fund­ur og vís­indaráðsfund­ur.

Blaðamaðurinn hlýtur að geta gert betur enda er í öllum skrifum mikilvægt að gæta að stíl. 

Tillaga: Bjarki Kaldalóns Fri­is, nátt­úru­vár­sér­fræðing­ur hjá Veður­stofu Íslands, seg­ir hrin­una sem nú er í gangi hafi minnkað ör­lítið frá því í gær …

7.

„Alls greind­ust 448 með …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Hvergi í fréttum fjögurra fjölmiðla um kóvit eru málsgreinar sem hefjast á tölustöfum. Ekki á vísi.is, ekki á fréttablaðinu.is og ekki á DV.is.

Hvað er eiginlega að gerast? Yfir hverju á maður núna að nöldra?

Hins vegar féll ruv.is á prófinu. 

Tillaga: Engin tillaga.

Mermaid geothermal seweed spa - jólaþrif as in að taka allt í nefið - yfirhala

Orðlof

Rjóður

Flest annað í landslagi kom landnámsmönnum kunnuglega fyrir sjónir þótt sumt vantaði eins og hávaxin tré og skógarrjóður. Það má meðal annars sjá af því að engin bæjarnöfn enda á -ruð ’rjóður’ sem var og er algengt í Noregi, enda engir eiginlegir skógar á Íslandi sem þurfti að ryðja vegna bæjarstæða, þótt nóg hafi verið af kjarri.

 Veturliði Óskarsson. Íslensk málsaga.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fatnaðinn má nú finna í Icewe­ar-versl­un­un­um …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Betur fer á því að segja að fatnaðurinn sé seldur þarna eða sé þar til sölu?

Tillaga: Fatnaðinn er til sölu í Icewe­ar-versl­un­un­um …

2.

„Verk­efnið ber heitið Mermaid – Geot­hermal Seaweed Spa og …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Maður nokkur stofnar fyrirtæki, þaraböð. Hann velur þeim enskt heiti, íslensk eru greinilega ekki nógu góð

Öflugir framkvæmdamenn halda að ensk heiti á fyrirtækjum dragi að. Það er misskilningur. Með enskunni hverfa sérkenni þjóðarinnar, allt verður flöt ameríska og sem ferðamenn eru ekki að sækjast eftir. Um leið er dregið úr vægi íslenskunnar, smám saman minnkar áhugi nýrra kynslóða og innan skamms hverfur hún og eftirlifendur masa á ensku um landið og þjóðina sem hefur týnt fortíð sinni.

Þetta er haft eftir forvígisimanni fyrirtækisins:

… kæmi ann­ar heims­far­ald­ur þá myndi rekst­ur­inn ganga á inn­lend­um ferðamönn­um.

Fyrirtæki með útlenskt heiti fyrir íslenskan markað. Maðurinn ætti bókstaflega að líta sér nær. Mikið óskaplega er þetta nú sorgleg þróun.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Rannsóknarnefnd samgönguslysa, siglingasvið, fjallaði nýverið um fallslys í stigum um borð í tveimur togurum.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Fallslys er merkilegt orð, í ætt við flugslys, sjóslys og bílslys. Velti því fyrir mér hvort sá sem snýr sig á ökkla hafi lent í „snúningsslysi“. Hér er líklega átt við slys sem hingað til hafa ekki haft neitt eitt samheiti. Fólk hefur dottið og meitt sig eða slasast. Vera má að þetta orð sé til bóta. Man ekki eftir að hafa séð það en þegar leitað er eftir því á netinu koma upp ótal dæmi.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Mér finnst jólaþrif as in að taka allt í nefið svo úrelt vitleysa …“

Frétt í fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Þetta er eitt sorglegasta dæmið um skrif á neti og í fjölmiðli. Sá sem segir kallar sig „áhrifavald“ og blaðamaðurinn rekst á þetta á netinu og afritar allt og birtir í Fréttablaðinu. Er ábyggilega með stjörnur í augunum eftir afrekið. Hvorugur sér hversu bjánaleg og órökrétt málsgreinin er.

Hvað merkir að „taka allt í nefið“ í þrifum heimilisins? Af hverju má ekki segja að vitleysa sé að þrífa of mikið. 

Sé til „úrelt vitleysa“ liggur beinast við að spyrja hvort til sé vitleysa sem ekki er úrelt? 

Ekki er ritstjórnin á Fréttablaðinu undir styrkri stjórn. Öll vitleysa er birt, úrelt eða ekki.

Fæstir standa undir því að vera „áhrifavaldar“ og orðið er með öllu ofrausn. Kennarar geta einna helst kallast áhrifavaldar því starf þeirra er að kenna öðrum. Með rökum mætti segja að blaðamaður sé áhrifavaldur því verkefni hans er að skrifa fréttir og þá skiptir öllu að þær séu vel samdar og skiljanlegar. Starf leiðbeinenda felst í að hafa áhrif, til dæmis þeirra sem starfa við símsvörun á þjónustuborðum, fyrirtækja og stofnana.

Orðið er léleg þýðing á enska orðinu „influencer“ en það getur merkt þann sem reynir eða hefur áhrif á annan. Alltof mikið er að bæta ’valdur’ fyrir aftan ’áhrif’. Hver er svokallaður „áhrifavaldur“? Jú, það er sá sem tekur við mútum til að koma vörum á framfæri við aðra.

Tillaga: Mér finnst of mikil jólaþrif tóm vitleysa …

5.

„Innviðarumvarp Bidens er ætlað að yfirhala fjölmörg svið hins opinbera vestanhafs og er lykilfrumvarp forsetans.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Hvað merkir fyrri hluti málsgreinarinnar; frumvarp sem á að „yfirhala“ fjölmörg svið …

Til að skilja ofangreint er ekki úr vegi að skoða heimildina. Á vefsíðu Washington Post segir:

The White House vowed Monday to “work like hell” to get President Biden’s $2 trillion social policy overhaul through Congress …

Þetta skildi blaðamaðurinn ekki en leyfði sér að skauta yfir orðið „overhaul“ með merkingarlausri þýðingu. 

Orðið getur þýtt endurbætur, endurnýjun, uppfærsla, aðlaga eða álíka. Merkingin yrði því að frumvarp Bidens sé að uppfæra eða styrkja þau atriði sem nefnd í því eru nefnd. 

Tillaga: Engin tillaga.

Brotaþoli og árásarþoli - mögulega - kalla eftir

Orðlof

Hefnd í héraði

Orðatiltækið hefna þess í héraði sem hallaðist á Alþingi vísar til þess að margir eru djarfari á heimaslóðum, heimavelli (héraðsþingi), en annars staðar. Það mun eiga rætur sínar að rekja til lausavísu eftir Pál lögmann Vídalín (d. 1727):

Kúgaðu fé af kotungi,
svo kveini undan þér almúgi;
þú hefnir þess í héraði, 
sem hallaðist á alþingi. 

Jón G. Friðjónsson. Málafarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ungmenni réðust að jafnaldra sínum í Kringlunni og veittu honum alvarlega áverka með kylfu, og stálu síma af brotaþola.“

Frétt í Fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Illa uppaldir krakkar að réðust á jafnaldra sinn og brotaþola, börðu annan en rændu hinn. Var þetta svo? 

Nei, en það mætti halda að þeir hafi verið tveir. Fréttin er án efa skrifuð af löggumanni sem kann ekki að skrifa og birt af blaðamanni sem les hana ekki yfir fyrir birtingu. 

Í fréttinni segir:

Maður í hverfi 221 var handtekinn vegna líkamsárásar og vistaður í fangaklefa í kjölfarið. Árásarþoli var fluttur á bráðamóttöku til aðhlynningar.

Póstnúmer landsins eru ekki nöfn á hverfum. Þetta á löggan að vita og ekki síður blaðamenn sem þó birta þetta athugasemdalaust eins og allt annað frá löggunni. Blaðamenn eiga að kunna að skrifa og hafa þekkingu á samfélaginu og ekki birta neitt frá löggunni án þess að umskrifa. 

Hver er munurinn á „brotaþola“ og „árásarþola“?

Fínu lögfræðilegu orðin eiga sjaldnast við. Þau eru tilraun til að hefja frásögnina upp yfir almennt mál og jafnvel draga úr því sem alvarlegt er. 

Sá sem er laminn er hvort tveggja „brotaþoli“ og „árásarþoli“, brotið var á manninum, hann barinn og rændur. Hvað mælir gegn því að segja þetta berum orðum? Er verið að passa að særa ekki  þá sem „lenda í því“ að brjóta lög?

Maðurinn sem var laminn var fluttur á spítala „til aðhlynningar“. Hvað er gert á spítölum? Jú, hlynnt að þeim sem þurfa á því að halda. Allir vita hvað gert er á spítölum. Nema að hér sé átt við að „brotaþolum“ og öðrum „þolum“ sé þar strokið um kinn, kysst á „báttið“ og svoleiðis móðurlegar aðhlynningar.

Löggumálið er komið út í algjörar öfgar. Aldrei er sagt berum orðum hvað er gert. Maður er „vistaður í fangaklefa“. Sá sem lögreglan handtekur er settur í fangelsi. Má ekki orða það þannig? Enginn vill fara í fangelsi en vera má að það sé í lagi að vera settur í fangaklefa.

Blaðamanni sem sér um löggufréttir leiðist. Hann grípur til þess ráðs að birta allt stendur í svokallaðri „dagbók“ löggunnar. Svo reynir hann bara að gleyma þessari vitleysu enda er fæst löggumálunum fréttnæm. Á eftir fer hann í kaffi og masar við vinnufélaganna. 

Tillaga: Ungmenni réðust að jafnaldra sínum í Kringlunni og börðu hann illa með kylfu og rændu síma af honum síma.

2.

„… þegar tvær keilur (fiskar) voru spyrtar saman og hengdar unnvörpum á rár til þerris, þær svo pressaðar saman og þeim pakkað á Nígeríumarkað.“

Morgunblaðið 13.12.21, vísnaþáttur á blaðsíðu 25.                                     

Athugasemd: Eitt af því besta í Mogganum er vísnaþátturinn, stuttur dálkur sem birtist daglega. Í þætti dagsins fannst mér ofangreint ekki alveg passa, var þó ekki viss og leitaði mér heimilda

Jón G. Friðþjónsson segir þetta í þáttum sínum:

Hvorugkynsnafnorðið unnvarp, flt. unnvörp, merkir ’það sem bylgjur kasta á land; hrönn í flæðarmáli’. Það er algengt í fornu máli, t.d. : 

fellu Vindur svo þykkt sem unnvarp/unnvörp lægi. 

Í nútímamáli er algengast að nota það atvikslega (í) unnvörpum’(í) hrönnum; í ríkum mæli’ og er sú notkun forn, t.d.: 

en fólkið fell niður unnvörpum;
fólkið sneri unnvörpum við; fénaður féll unnvörpum. 

Merking atviksorðsins unnvörpum virðist nokkuð ljós. Upphaflega vísar það til þess að bylgjur brotna hver eftir aðra, hver á eftir annarri. Síðar fær það merkinguna ’í miklum mæli’.

Enn er ég ekki viss og læt því lesendur eftir að dæma. Aftur á móti er ekki úr vegi að láta vísuna fylgja:

Par í hjónaband hneppa má. 
Hengja menn keilubönd enn á rá? 
Tónar berast mér bandi frá.
Band á túnum ég einatt sá. 

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„900 MHz tíðnisviðið er þó enn í fullri notkun fyrir GSM-þjónustu og …“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 14.12.21.                                     

Athugasemd: Í frekar fræðilega skrifaðri frétt og eflaust af mikilli þekkingu verður blaðamanni það á að byrja málsgrein á tölustaf. 

Enginn skrifari byrjar málsgrein á tölustaf, enginn fjölmiðill sem vandur er að virðingu sinni. 

Tillaga: Níu hundruð MHz tíðnisviðið er þó enn í fullri notkun fyrir GSM-þjónustu og …

4.

„Venjulega eru atburðaskrár (loggar) einfaldar skrár með textaupplýsingum um hvað átt hefur sér stað í kerfinu …“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 14.12.21.                                     

Athugasemd: Hvað er atburðaskrá, hugsaði ég eftir að hafa heyrt orðið í sjónvarpsfréttum. Mogginn er með skýringu innan sviga. Auðvitað er merkingin „log“ eða „loggbók“ sem margir þekkja meðal annars þeir sem verið hafa á sjó. Í slíka bók eru skráðir atburðir sem máli skipta.

Í tölvum eru forrit sem skrá sjálfkrafa það sem gerist. Sannarlega er þetta atburðaskrá. Fínt orð og til fyrirmyndar að nota það á tölvuöld þar sem rignir yfir mann sérhæfðum orðum á ensku.

Blaðamaðurinn hefði þó að skaðlausu getað sleppt ofnotaða orðalaginu „hefur átt sér stað“ og notað sögnina að gerast. 

Tillaga: Venjulega eru atburðaskrár (loggar) einfaldar skrár með textaupplýsingum um það sem gerst hefur í kerfinu …

5.

„Dagar hans í rússneska landsliðinu mögulega taldir.“

Fyrirsögn á DV.is.                                      

Athugasemd: Atviksorðið mögulega er óskaplega vinsælt. Margir ofnota það og vita ekki um samheitin; hugsanlega, kannski, líklega, ef til vill og svo framvegis. Svo er það hitt og að orðið mögulega er oft ómögulegt.

Hér færi betur á að nota hugsanlega.

Tillaga: Dagar hans í rússneska landsliðinu hugsanlega taldir.

6.

„Trump yngri kallaði til að mynda eftir því að faðir hans ávarpaði þjóðina úr forsetaskrifstofunni.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Hann „kallaði eftir því“ að pabbi sinn flytti ávarp. Hvað er átt við með þessu orðalagi? Biðja, óska eftir, krefjast, heimta eða hvað? Eitt er þó víst að ungi Trump hækkaði ekki röddina, kallaði ekki né hrópaði eða öskraði.

Nú kalla allir eftir einhverju og enginn veit hvað við er átt, merkingin er orðin að illa lyktandi moðsuðu og enginn skilur.

Jú, þetta er enskan; „call for“ sem blaðamenn leyfa sér að þýða beint af því að þeir skilja bæði orðin. Og nú er svo komið að ekki aðeins blaðamenn nota þetta leiðinlega orðalag heldur næstum allir hinir. Prófið bara að gúggla „kalla eftir“. Ég fékk 5.720.000 niðurstöður en Gúggöl er nú talsvert ýkinn stundum og birti bara brot af þessu.

Tillaga: Trump yngri óskaði eftir því að faðir hans ávarpaði þjóðina úr forsetaskrifstofunni.

 

Lágmælt bók - hins spænska Maria - staðsett í landhalla -

Orðlof

Málvöndun

En málvöndun hefur orðið að láta undan síga síðustu áratugi. Ástæður eru margar. Nefni ég þrennt. 

Í fyrsta lagi aukin erlend áhrif þegar sífellt fleiri erlend orð eru notuð í daglegu tali sem sumum þykir bera vitni um lærdóm og víðsýni. 

Í öðru lagi veldur miklu ófullnægjandi menntun kennara og áhugaleysi háskóla og opinberra stofnana eins og Ríkisútvarpsins og Þjóðleikhússins. Er áberandi þekkingarleysi margra, sem nota málið á opinberum vettvangi, afsprengi þessa. 

Í þriðja lagi virðist áhugi málsmetandi manna minni á málvernd og málrækt og sumt ungt fólk vandar lítið mál sitt - og er þar um að ræða tískufyrirbæri: það er töff að sletta.

íslenskt mál og íslensk fyndni. Tryggvi Gíslason. Vísir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Dyngja er lágmælt saga með magnaðan undirtexta …“

Auglýsing í Fréttablaðinu 7.12.21.                                   

Athugasemd: Erfitt er að skilja þetta. Maður sem er lágmæltur talar í hálfum hljóðum, lágt, hvíslar. Hvernig getur saga verið „lágmælt“? 

Hugsanlega er átt við að sagan sé lágstemmd eða jafnvel látlaus, hófstillt …

Ekki er heldur ljóst hvað átt er við með „mögnuðum undirtexta“.

Meðan engar skýringar fást telst þetta frekar innihaldslaust orðalag. Það er eignað dómnefnd „Fjöruverðlaunanna“ en svo nefnast bókmenntaverðlaun kvenna. 

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„15 til­lög­ur bár­ust á fyrra þrepi keppn­inn­ar, en …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Mogganum er vart viðbjargandi. Blaðmennirnir halda að tölustafir í upphafi málsgreinar sé dyggð en ekki löstur. Reyndari blaðamenn þar á bæ benda nýliðunum ekki á vitleysuna og stjórnendur virðast ekki vita betur. Sorglegt.

Í fréttinni segir:

Á fund­in­um kom fram að í til­lög­um Öldu væri horft til þess að vestan meg­in á brúnni væri hröð hjólandi um­ferð. 

Orðalagið „horfa til þess“ er gagnslaust. Hvað gerist ef við sleppum því?

Á fund­in­um kom fram að í til­lög­um væri hröð umferð hjólandi fólks vestan meg­in á brúnni.

Auðvitað breytist ekkert, orðalagið er bara vanhugsað og frekar bjánalegt.

Þessu til viðbótar má geta þess að það var Efla sem gerði tillögurnar en ekki Alda. Hins vegar eru tillögurnar nefndar Alda.

Óþarfi er að tala þrisvar um umferð:

Á fund­in­um kom fram að í til­lög­um Öldu væri horft til þess að vestan meg­in á brúnni væri hröð hjólandi um­ferð. Aust­an meg­in á henni væri hæg hjólandi um­ferð og um­ferð gang­andi og í miðjunni væri svo ak­rein fyr­ir borg­ar­línu­vagna.

Er ekki hægt að einfalda þetta:

Á fund­in­um kom fram að í til­lög­um væri hraðbraut hjólandi fólk vestan megin á brúnni, gangandi og hægfara hjólandi fólk austan megin og í miðjunni borgarlínuvagnar.

Svona orðalag er algjörlega sársaukalaust fyrir lesendur.

Tillaga: Fimmtán til­lög­ur bár­ust í fyrri hluta keppn­inn­ar, en …

3.

„… sem koma út í bókaflokknum „Litla fólkið og stóru draumarnir“ sem hin spænska Maria Isabel Sanches Vergara er höfundur að.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 9.12.21.                                     

Athugasemd: Oftast er bók sögð eftir einhvern. Er betra að segja að „maðurinn sé höfundur að bókinni“? Nei, þannig talar ekki venjulegt fólk.

Höfundurinn er Spánverji. Skrýtið að segja konuna vera „hina spænsku“. Alþýða manna nota sárasjaldan lausan greini. Af hverju ætti blaðamaður að nota hann í einfaldri frétt? Það er ekkert skýrara.

Í fréttinni segir:

Bókagjöfin er gefin í samstarfi við útgáfufélagið Stóra drauma …

Þarna er tvítekning, nástaða, sem alltaf þykir klúðursleg og þar að auki verður málsgreinin stirðleg vegna þolmyndarinnar. Skárra er:

Brim gefur bækurnar í samstarfi við útgáfufélagið Stóra drauma …

Tillaga: … sem koma út í bókaflokknum „Litla fólkið og stóru draumarnir“ eftir Spánverjann Maria Isabel Sanches Vergara.

4.

„Síðustu teikn um Vålnes á lífi er símtal hans við vin, sem ekki var í teitinni, klukkan 23:21 það kvöld.“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 10.12.21.                                     

Athugasemd: Orðið teikn á varla við hér. Það getur þýtt merki, tákn eða fyrirboði eftir því sem segir á málið.is. Frekar ólíklegt er að það sé ummerki, vitneskja eða upplýsingar. 

Teiti er bæði til í kvenkyni og karlkyni. Maðurinn var í teitinni eða hann var í teitinu. Ekkert við þetta að athuga.

Tillaga: Síðast er vitað um Vålnes á lífi er talaði við vin sinn í síma. Sá var ekki var í teitinni klukkan 23:21 það kvöld.

5.

„Þessi bók beitir í prakkaraskap sínum ólíklegustu brögðum til að vera látin í friði.“

Auglýsing á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 10.12.21.                                     

Athugasemd: Þetta er frekar slappt orðalag. Virðist vera bein þýðing úr ensku á einhverju gáfulegu.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Lóðin sé staðsett í landhalla við Grensásveg og …“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 11.12.21.                                     

Athugasemd: Landhalli er skrýtið orð og má vera að það sé þarflegt í ýmsum tilvikum. Í Esju er til dæmis drjúgur „landhalli“, varla verður því mótmælt. Ég hef alltaf rennt mér á skíðum í „landhalla“ en tala yfirleitt um brekkur. Í fjallgöngum veldur „landhalli“ mörgum mæði en á niðurleið er hann „algjört æði“, sagði skáldið.

Í fréttinni er sagt frá fyrirhugaðri húsbyggingu efst á Gensásvegi en þar hallar landinu til norðurs en skammt þar frá til suðurs. Ekkert að því að orða það þannig. Hins vegar er viðtengingarhátturinn leiðinlegur eins og oftast í fréttum.

Og svo er lóðin „staðsett“. Orðið er hrikalega ofnotað og langoftast óþarft.

Tillaga: Lóðin er í halla við Grensásveg og …

7.

„… að sjávarfallaorkan sé áreiðanlegri en vindorka, því það verður sjaldan logn í sjónum nema rétt á liggjandanum.“

Frétt í Morgunblaðinu 10.12.21.                                     

Athugasemd: Nú ber að fagna. Aðeins vanir skrifarar með mikla orðgnótt í fórum sínum hafa orðið liggjandi á takteinum. Það merkir einfaldlega andartakið eða tímann þegar fullflætt er að og þar til tekur að fjara. Oft er talað um fallaskipti. 

Á Breiðafirði geta straumar verið miklir í eyjasundum. Forðum þótti best að sigla um þau á liggjandanum annars gat það verið beinlínis hættulegt.

Til eru afar góðir blaðamenn á Mogganum og því er enn ástæða til að vera áskrifandi. En af hverju segja þeir ekki nýliðunum til? Ekki veitir af.

Tillaga: … að sjávarfallaorkan sé áreiðanlegri en vindorka, því sjaldan verður logn í sjónum nema rétt á liggjandanum.