Einhver landamærasmit, bólusetningar fara fram og gosstöðvar sem opna

Orðlof

Hraun

Orðið hraun á sér fornar norrænar rætur og var þekkt í Skandinavíu (sbr. danska orðið røn um ,grjóthrúgu‘ eða klappir í sjó‘), í Færeyjum (sbr. orðið reyn klappir, grýtt land‘) og á eyjum norður af Skotlandi, sbr. á Hjaltlandi røni klöpp‘. Sett hefur verið fram sú tilgáta (óstaðfest) að heiti eyjunnar Rona undan Skotlandi sé komið úr norrænu Hrauney klettaey, grjótey‘. 

Eins og dæmin hér á undan benda til hefur orðið hraun verið notað í norrænu, um klappir, steina og grjót, áður en formæður okkar og forfeður kynntust landsháttum á Íslandi og eldvirkninni hérlendis. 

Raunar er enn þekkt í íslensku máli að orðið hraun sé haft um urð og grjót sem hrynur úr hömrum í fjallshlíð. 

En eftir landnám fær orðið hraun sem sé nýjar merkingar í viðbót við hinar eldri. Nú er það haft um storknaða hraunkviku, eldbrunnið grjót, sem og um hraunkvikuna sem rennur í eldgosi. 

[…] Bókstafatvenndin h+r táknar aðeins eitt hljóð, óraddað r, sem er býsna sjaldgæft í tungumálum. 

Ekki tekur betra við þegar nemendur þurfa að tileinka sér að tvenndin a+u táknar tvíhljóð sem líkist hvorki a né u en þess í stað eiginlega öí. 

Norðmaður nokkur sem lagt hafði stund á „gammelnorsk“ sagði mér einu sinni í óspurðum fréttum á íslensku að hann væri ástmaður. Mig grunar að hann hafi meint Austmaður. 

Ari Páll Kristinsson. Tungutak, Morgunblaðið 27.3.21, blaðsíðu 28.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„95 eru nú í ein­angr­un hér­lend­is vegna Covid-19 en þar á meðal eru ein­hver landamæra­smit.“

Frétt á mbl.is.                                         

Athugasemd: Nokkrir blaðamenn á Mogganum halda þeim arma sið að byrja setningar á tölustöfum. Samstarfsfélagarnir sem betur vita hirða ekki um að leiðbeina. Enn ótrúlegra er að ungt fólk skuli hafa komið úr framhaldsskóla eða háskóla og vita ekki að tölustafi á aldrei að skrifa í upphafi setningar. Það er hvergi gert í vestrænum heimi.

Blaðamaðurinn talar um „einhver landamærasmit“ en á eflaust við nokkur landamærasmit. Margir gera ekki greinarmun á þessum tveimur fornöfnum.

Á málið.is segir:

Í staðinn fyrir orðið einhver fer oft betur t.d. á orðunum nokkur og fáeinir. 

Hann var í burtu í fáeina daga. (Síður: „hann var í burtu í einhverja daga“.) 

Þetta kostar nokkrar milljónir. Kostnaðurinn skipti milljónum. (Síður: „þetta kostaði einhverjar milljónir“.)

Þar að auki er óhætt að sleppa því að tala um „hérlendis“. Allir sem lesa fyrirsögnina og upphaf fréttarinnar má vera ljóst að hún fjallar ekki um aðstæður í útlöndum.

Tillaga: Nítíu og fimm eru í einangrun vegna Covid-19 og þar á meðal eru nokkur landamæra­smit.

2.

„500 milljón bólusetningar hafa farið fram.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 27.3.21.                                        

Athugasemd: Fólk er bólusett. Atburðurinn er bólusetningar. Eðlilegra hefði verið að segja að fólk hafi verið bólusett frekar en að bólusetningar hafi farið fram. 

Tilhneiging margra er að nota nafnorð frekar en sögn. Jafnvel hinir bestu blaðamenn láta „fallerast“ og hvað má þá segja um okkur hina minniháttar spámenn.

Orðalagið „að fara fram“ er afar algengt en yfirleitt algjörlega óþarft.

Tillaga: 500 milljónir manna hafa verið bólusettir

3.

„Það er ótrú­leg öll þessi orka sem er í kring­um þennan mann …“

Frétt á mbl.is.                                           

Athugasemd: Hvað á blaðamaður að gera þegar viðmælandinn talar ekki alveg rétt? Jú, hann á að leiðrétta orðalagið og birta það svo. Alls ekki birta vitleysuna.

Því miður er það þannig að fjölmargir blaðamenn halda að allt sem viðmælendur þeirra segja sé „gullaldarmál“. Það bendir til að blaðamennirnir séu ekki nógu vel að sér í íslensku. Verst er þegar góðir blaðamenn og vel máli farnir átta sig ekki á þessu.

Að vísu er málsgreinin hér að ofan ekki röng, en hún er klúður. Tillagan hér fyrir neðan er mun skárri.

Tillaga: Orkan í kringum manninn er ótrúleg …

4.

„Gosstöðvar opna 10 …“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                            

Athugasemd: Nei, þetta er alrangt. Gosstöðvar opna ekki neitt, ekki frekar en að „verslanir opni“ og fyrirtæki. Eða hvað opna gosstöðvar gosstöðvarnar? Bílastæði, gönguleiðir ...?

Auðvitað er þetta bara della. Löggan lokaði aðgangi að gosstöðvunum og ætlar að opna hann aftur. Gosstöðvarnar eru opnar, hraunið vellur upp dag og nótt, í öllum veðrum og áttum.

Tillaga: Umferð leyfð að gosstöðvunum kl. 10 …

5.

„Athuganir á gervitunglagögnum benda til þess að kvikugangurinn, sem myndaðist vikurnar fyrir gosið, og opnaðist í Geldingadölum, sé ekki að fara að mynda nýjar gosstöðvar annarstaðar yfir ganginum.“

Frétt á vef Veðurstofu Íslands.                                            

Athugasemd: Þetta er löng og dálítið flókin málsgrein. Bendir til að höfundurinn hafi ekki haft fyrir því að lesa hana yfir fyrir birtingu. Átt er við að frá kvikuganginum muni ekki myndast nýjar gosstöðvar. 

Þannig er að gosið í Geldingadal kemur úr svokölluðum berggangi eða kvikugangi. Jarðskorpan fyrir ofan hann brast og kvikan átti greiða leið upp. Gangurinn er mjór en um sex eða sjö km langur. Var í upphafi talinn ná frá Keili og jafnvel ofan í Nátthagadal sem er skammt frá Ísólfsskála.

Orðalagið „sé ekki að fara að mynda“ gosstöðvar er dæmi um fáttækt mál sem birtist í notkun nafnháttar; „að fara að mynda“ í stað muni mynda.

Tillaga: Athuganir á gervitunglagögnum benda til þess að kvikugangurinn, sem myndaðist vikurnar fyrir gosið, og opnaðist í Geldingadölum, muni ekki mynda nýjar gosstöðvar annarstaðar yfir ganginum.

Drögum úr viðbragði, rúmt er um íbúðina og Höskuldarstaðir á Reykjanesskaga

Orðlof

Hjartasorg

Athafnamaður í sjónvarpsviðtali: „Við þurfum að ávarpa þetta vandamál.“ 

Hér eru menn farnir að þýða beint (address the problem). Má ekki bara takast á við þetta, glíma við það, gefa því gaum? 

Annað sambærilegt dæmi er áskorun. Við búum nú stöðugt við alls kyns áskoranir (challenge). 

– Ef ég væri fenginn til að semja samræmt próf í íslensku mundi ég biðja nemendur að finna vel viðeigandi. íslensk orð, ekki aðeins í staðinn fyrir allar algengustu sletturnar heldur líka vandræðaþýðingar eins og þessar
tvær hér að ofan: áskorunina og það að ávarpa erfiða reynslu. 

Morgunblaðið 21.3.20. Tungutak, Baldur Hafstað; blaðsíða 26.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

Geldingadalur eða Geldingadalir

Títtnefnt örnefni í fjölmiðlum                                         

Athugasemd: Austan við Fagradalsfjall hófst eldgos 19. mars 2021 dal með þessu nafni. Á netkortum stendur ýmist Geldingadalur eða Geldingadalir og er ekki einhugur um þetta í fjölmiðlum og víðar. Síðarnefnda nafnið er á kortum Landmælinga. Á vefsíðunni Ferlir sem er afskaplega fróðlegur vefur um sagnfræði, örnefni og gönguleiðir, er eintalan notuð.

Á vefsíðunni nafnið.is er örnefnaskrá á jörðinni Hraun í Grindavík eftir Loft Jónsson og er þar talað um Geldingadali. Einn eiganda Hrauns talaði í Mogganum og Vísi um Geldingadali.

Að öllum líkindum bera dalirnir austan við Fagradalsfjall nafnið Geldingadalir. Þeir gætu verið þrír, litlir og frekar grunnir dalir.

Verra er ef margir dalir heita Geldingadalir. 

Morgunblaðið sagði í myndatexta 25.3.21:

Fyrsta sólarhringinn byrjaði hraunið að teygja anga sína um Geldingadali  …

Erfitt er að samþykkja þetta því hraunið hefur hingað til aðeins runnið í einum dal, ekki í aðra Geldingadali.

Dragist gosið á langinn versnar í því þegar hraun rennur úr Geldingadölum í Geldingadali. Einhver gæti hafa slasast í Geldingadölum en hvert á að senda björgunarsveit, lögreglu eða þyrlu. Leitarsvæðið stækkar óðum því dalirnir eru svo margir,

Má vera að þetta sé útúrsnúningur. Ég ber nafn sem er eitt hið algengasta á Íslandi. Stundum olli það ruglingi sérstaklega þegar áhyggjufullir dýraeigendur vildu tala við alnafna minn sem er dýralæknir. Ég reyndi að leysa út vandamálum vegna sauðburðar, meiðsla og mjaltavanda af alkunnri kurteisi, hjálpsemi og víðfeðmri þekkingu á dýralífi. Að öðru leyti hefur nafnið ekki valdið mér miklum vandamálum. Og þannig kann það að vera um Geldingadali.

Hins vegar ætla ég að tala áfram að tala um örnefnið í eintölu og ef ég þarf að segja hvert hraunið hafi runnið þá segi ég bara dalinn austan eða sunnan við Geldingadal. Málið útrætt.

Tillaga: Geldingadalur, Geldingadalur eystri, Geldingadalur syðri og Geldingadalirnir allir.

2.

„En klukkan átta í fyrramálið þá drögum við alveg úr viðbragði.“

Frétt á visir.is.                                         

Athugasemd: Björgunarsveitarmenn skiptast á að standa vakt. Slíkt kallast ekki „viðbragð„ og er alröng notkun á orðinu. 

Á málið.is segir um nafnorðið viðbragð:

Snöggur kippur, taka viðbragð; kippast til

Og einnig

• vera snarlegur í viðbragði
• sýna <lítil, engin> viðbrögð
• vera leiftursnöggur í viðbrögðum
• ná <góðu> viðbragði
• vera snöggur í viðbrögðum

Viðbragð er dregið af orðasambandinu bregðast við og er auðskiljanlegt nema þegar björgunarmenn í Grindavík halda að þeir séu „í viðbragði“ þegar þeir standa vakt við veg sem óheimilt er að aka um. Viðbragð getur ekki verið kyrrstaða án aðgerða.

Þar að auki skilst þessi málsgrein alls ekki. Hvað merkir að „draga alveg út viðbragði“? Eru björgunarsveitarmennirnir hættir á vaktinni eða verður þeim fækkað. Í fréttinni segir:

Við erum með nokkra hópa, þeir verða til átta í fyrramálið og svo hættum við störfum …

Þetta skil ég og þar með að þegar Grindvíkingar draga úr viðbragði eru þeir hættir. Velti því fyrir mér hvort ný mállýska hafi myndast í þessum ágæta bæ. 

Verra er að blaðamenn Vísis skuli skrifa svona orðalag umhugsunarlaust í fréttina. Nema auðvitað að þeir séu Grindvíkingar.

Tillaga: En klukkan átta í fyrramálið hættum við störfum.

3.

„Þing­maður sem ætlaði upp á móti Cu­omo stígur til hliðar.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                         

Athugasemd: Fyrst ætlar þingmaðurinn upp og svo fer hann til hliðar. Skilur einhver þetta? Af hverju skrifa blaðamenn ekki einfalt mál í stað þess að flækja sig í klisjum eða heimskulegum þýðingum úr ensku.

Sá sem ætlar í framboð býður sig fram og þá kann að vera að hann fari á móti einhverjum öðrum. Sá sem „stígur til hliðar“ er ekki hættur, hann stígur bara bókstaflega til hliðar á göngu.

Tillaga: Þing­maður sem ætlaði á móti Cu­omo hættir við.

4.

„Mjög rúmt er um íbúðina og hún björt þar sem opin svæði eru bæði vestan- og austanmegin við hana.“

Fasteignaauglýsing í Fréttablaðinu 23.3.21.                                         

Athugasemd: Líklega á höfundur textans við að íbúðin sé rúmgóð, ekki að „rúmt sé um hana“ enda merkir það allt annað. Hér eru nokkur dæmi:

• Rúmt er um fólk; það hefur nóg pláss.
• Rúmt um fætur; ekki þrengir að þeim.
• Rúm fjárráð; hafi nóg fé til ráðstöfunar.
• Rúmir skór; ekki þröngir.
• Faraldurinn hefur staðið í rúmt ár; meira en ár er frá byrjun hans.

Af þessu má ráða að það sem er rúmt sé rúmgott. Sé rúmt um íbúðina merkir einfaldlega að ekkert þrengir að henni. Væri hér rætt um hús er ljóst að önnur þrengja ekki að því.

Málsgreinina mætti auðveldlega einfalda. Of mikið er um óþarfa orð og eru þau feitletruð hér að ofan. Tillagan er skárri.

Tillaga: Íbúðin er mjög rúmgóð og björt og opin svæði bæði vestan- og austanmegin við hana.

4.

„Staður­inn hef­ur hlotið nafnið 2Guys og er að sögn aðstand­anda „nýtt ham­borg­arakon­sept með áherslu á smass­borg­ara, sam­lok­ur og annað gúm­melaði.“

Frétt á mbl.is.                                          

Athugasemd: Af hverju ber veitingastaðurinn ekki íslenskt nafn? Hvað er eiginlega að fólki sem sýnir íslensku máli svona mikla lítilsvirðingu og notar ensku?

Hvað er „hamborgarakonsept“? Hvað er „smassborgari“? Ég veit svo sem hvað gúmmelaði merkir en öllu má nú ofgera.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Geldingadalir við Fagradalsfjall eru á góðri leið með að fyllast af glóandi hrauninu og nýir hólar að myndast í landslaginu, líkt og þegar Hannes Hafstein orti um Hraun í Öxnadal um árið.“

Frétt á mbl.is.                                          

Athugasemd: Ekki er nú mikil reisn yfir þessari málsgrein en höfundurinn rembist við. Úr verður flatneskja sem líkisti ekki á neinn hátt stórkostlegu kvæði Hannesar Hafstein. Ofmælt er að segja að hólar séu að myndast í Geldingadal.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Vísinda­menn á vegum Veður­stofu Ís­lands kanna nú hvort ný sprunga hafi myndast á Reykja­nesinu, um sjö kíló­metra norð­austur af Keili, við Höskuldar­staði.“

Frétt á frettabladid.is.                                          

Athugasemd:  Blaðamaðurinn nennir ekki að líta á landakort, misskilur og skrifar Höskuldarstaði í staðinn fyrir að skrifa Höskuldarvellir. Falleinkunn fyrir leti og þekkingarleysi. 

Þarna er ekki neitt eldgos heldur þekkt hverasvæði við Lambafell. Hverasvæðið er merkt á landakort Landmælinga. 

Almenna reglan er sú að við notum ekki ákveðinn greini með örnefnum.

Reykjanes er á Reykjanesskaga.

Fréttin birtist klukkan 12:06 og tíu klukkutímum síðar var ekki búið að leiðrétta hana. Öllum virðist sama, enginn les yfir, leiðréttir og samræmir.Allt bitnar á lesendum en þeir virðast engu skipta. Fréttablaðið ætlaði ráða til sín prófarkalesara síðasta sumar en vera má að enginn hafi viljað starfið.

Þann 27.3.21 kl 13:09 var ekki búið að leiðrétta fréttina, meira en tveimur sólahringum eftir að fréttin birtist. Hún verður ekki lagfærð héðan af heldur er blaðamanninum og Fréttablaðinu til ævarandi skammar að minnsta kosti svo lengi sem vefurinn lifir.

Tillaga: Vísinda­menn á vegum Veður­stofu Ís­lands kanna nú hvort ný sprunga hafi myndast við Höskuldarvelli á Reykjanesskaga.

Stirna upp, vettvangur í verslun og afleiðingar

Orðlof

Hjartasorg

Brotið hjarta sér maður oft á mynd. Það er þá einmitt brotið – „a broken heart“; oftast í tveim hlutum. En sá sem sagður er hafa „dáið af brotnu hjarta“ hefur dáið af harmi, hjartasorg, ástarsorg eða öðru þvíumlíku. Hjarta hans hefur brostið. Mannshjarta brestur, piparkökuhjarta brotnar.

Morgunblaðið 18.3.21. Málið blaðsíðu 55.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þá hreyfa sjúkraþjálf­ar­ar alla liði í hand­leggj­um Guðmund­ar og passa upp á að ekk­ert stirni upp.“

Frétt á mbl.is.                                         

Athugasemd: Talsverður munur er á merkingu þessara tveggja keimlíku sagnorða; stirðna og stirna. Oft er sagt að þeir sem sitja lengi stirðni og munu flestir kannast við ástandi. Snjór stirðnar þegar frystir ofan í blota. Sagt er að aldrað fólk sé stirðara en yngra.

Stundum stirnir á, til dæmis nýfallinn snjó þegar horft er á móti sólu (eða tungli).

En getur eitthvað „stirðnað upp“? Minnist þess ekki, hvorki upp né niður. Aftur á mót þekkja margir orðalagið að stífna upp til dæmis af ótta.

Vísast stirðnum við flest eftir síðasta andvarpið. Og margt annað stirðnar. Stirður er sá sem er önugur í skapi og einnig yrkja sumir stirt og skrifa jafnvel þannig.

Tillaga: Þá hreyfa sjúkraþjálf­ar­ar alla liði í hand­leggj­um Guðmund­ar og passa upp á að ekk­ert stirðni.

2.

„Um 100 nýir starfs­menn hafa bæst við um 170 manna hóp­inn sem fyr­ir var inni í Seðlabanka, enda taldi Fjár­mála­eft­ir­litið gamla, sem nú hef­ur sam­ein­ast bank­an­um, rúm­lega 100 starfs­menn.“

Frétt á mbl.is.                                         

Athugasemd: Málsgreinin er alltof löng og illa samin. Blaðamaðurinn hreinlega klúðrar frásögninni. Hann gleymir að lesa yfir fréttina fyrir birtingu eða sér ekki tvítekninguna. 

Og svo er það sögnin að telja, ágætt orð sem þó er æði oft ofnotað, jafnvel misnotað. Í Málfarsbankanum segir stutt og laggott:

Ekki þykir gott mál að segja að „eitthvað telji svo og svo mikið“.

Dæmi: „stóðið telur 35 hesta“.

Fremur er mælt með: í stóðinu eru 35 hestar.

Engu að síður finnst mörgum blaðamönnum svo ákaflega brýnt að segja að eitthvað telji í stað þess að nota sögnina að vera.

Tillaga: Starfsmönnum Seðlabankans hefur fjölgað úr 170 manns í 270 eftir að Fjármálaeftirlitið sameinaðist honum.

3.

„… sem grenntist um tugi kílóa eftir að hún ákvað að …“

Frétt á visir.is.                                          

Athugasemd: Þegar fólk léttist telst það í kílóum, kg, eða grömmum, gr. Um leið verður það grennra. Enginn grennist um kg.

Tillaga: … sem léttist um tugi kílóa eftir að hún ákvað að …

4.

„… en tveir menn voru á vett­vangi í verslun í hverfi 108 þar sem til­kynnt hafði verið um þjófnað­þ“

Frétt á frettabladid.is.                                          

Athugasemd: Löggan kann varla að skrifa og sumum blaðamönnum leiðast löggufréttir og flýta sér að koma þeim út, lesa þær ekki yfir. Ógerningur er að segja hvort stafurinn í lok tilvitnunarinnar sé ættaður frá löggunni eða blaðamanninum.

Hverfi borgarinnar eru ekki aðgreind með númerum. Pósturinn notar númer sér til hægðarauka og þau eru ekki bundin við borgarhverfin. Löggan virðist ekki vita þetta.

Tvö skólahverfi geta verið í einu borgarhverfi og ég held að tvö eða fleiri borgarhverfi geti verið í einu póstnúmeri.

Í fréttinni segir:

… tveir menn voru á vettvangi í verslun …

Var verslunin vettvangur eða var vettvangurinn í versluninn? Þetta er dæmi um slæm skrif löggunnar og dómgreindarleysi fjölmiðilsins að birta þetta óbreytt.

Í mörgum tilfellum hafa margar löggufréttir í fjölmiðlum ekkert fréttagildi. Það virðist ekki skipta fjölmiðlanna neinu máli. Allt er birt hversu vitlaust sem það er. Dæmi:

Þá barst lög­reglu einnig til­kynningu um mann sem sparkaði í bíl í Breið­holti um ellefuleytið í gær­kvöldi. Hann var farinn þegar lög­reglu bar að garði.

Er þetta frétt? 

Og hvað er að blaðamanni sem biður ekki lögguna um skýringu á þessu:

Þá fékk lög­reglan til­kynningu um þjófnað eitt í nótt í hverfi 108. Þjófurinn var á staðnum og málið af­greitt með skýrslu­töku.

Maður brýst inn eða stelur einhverju og málið er „afgreitt með skýrslutöku“. Bófanum er bara sleppt. Ekkert kemur í veg fyrir að hann haldi áfram iðju sinni. Hefði ekki verið ráð að stinga honum í steininn? Nei, sko … hann lofaði löggunni að hætta og fara heim. Kanntu annan betri?

Tillaga: … tilkynnt hafði verið um þjófnað í verslun í Fossvogs- og Bústaðahverfi og inni í henni greip lögreglan tvo menn.

5.

„Alfreð Gíslason, landsliðsþjálfari Þýskalands í handbolta, fékk sent bréf frá óþekktum aðila þar sem honum er sagt að segja starfi sínu lausu ellegar muni það hafa afleiðingar fyrir hann.“

Frétt á visir.is.                                          

Athugasemd: Stundum vilja blaðamenn hvorki segja karl eða kona og nota þá önnur orð eins og manneskja, einstaklingur eða aðili. Ekkert er að því en hitt skal ítrekað hafi það farið framhjá einhverjum og karlar og konur eru menn. Hið síðara er tegundaheiti sem að vísu er oft notað um karla.

Aðili er alveg ómögulegt orð í þessu samhengi. Orðið er frekar skrýtið, að minnsta kosti frá sjónarhóli leikmanna. Það merkir sá sem á hlut að máli. Af því er dregið orðið aðild sem merkir hlutdeild.

Í Málfarsbankanum er varað við því að ofnota orðið aðili. Engu að síður er það gert. Nefna má orð eins og „viðbragðsaðili“ sem er garmur enda helst notað af „fjölmiðlaaðilum“.

Margir blaðamenn þekkja enska orðið „consequence“ sem getur merkt afleiðing. Íslenska orðið er ekki notað eins og það enska. ólíkt enskunni þarf að fylgja skýring með orðin afleiðing. Til dæmis slæmar afleiðingar eða góðar. Til dæmis er góður árangur í íþróttum oftar en ekki afleiðing mikilla æfinga.

Tillaga: Alfreð Gíslason, landsliðsþjálfari Þýskalands í handbolta, fékk bréf frá ókunnum sendanda og sem segir honum að hætta störfum ella muni hann hafa verra af.

6.

„Dí­ana prins­essa þakkaði Burt Reynolds fyr­ir að dreifa at­hygl­inni frá sér árið 1993.“

Frétt á mbl.is.                                           

Athugasemd: Orðalagið er óeðlilegt. Líklega hefði blaðamaðurinn átt að nota sögnina að beina, beina frá sér.

Þetta lagar þó ekki málsgreinina því hvorki leikarinn né prinsessan höfðu neitt um það að segja hvað birtist í fjölmiðlum. Það var bara tilviljun að athygli beindist að honum.

Tillaga: Dí­ana prins­essa þakkaði Burt Reynolds fyr­ir að athygli fjölmiðla beindist frá henni árið 1993.

Fiskerí, framkvæma árásir og vél bilaði í vélarvana skipi

Orðlof

Innviðir

Er ekki merkilegt hvað einstök orð geta skyndilega orðið frek til fjörsins og sópað öðrum orðum út af borðinu án þess að hafa nokkurn skapaðan hlut fyrir því? Orðið innviðir er gott dæmi. 

Upp úr miðjum síðasta áratug óx því snarlega fiskur um hrygg og á tímabili opnaði enginn stjórnmálamaður munninn án þess að minnast á innviði eða öllu heldur skort á þeim. Þetta er sérstaklega eftirminnilegt fyrir kosningarnar 2016 og 2017. Við verðum að muna að spyrja pólitíkusana okkar um stöðuna á þessum ágætu innviðum áður en kosið verður í haust. 

Innviðir eru svo sem víðar, ekki síst í viðskiptum og rekstri. Þannig var hermt af því í fréttum í vikunni að Sýn hefði selt óvirka innviði fyrirtækisins á sex milljarða króna. Hreint ekki slæmt. Hvað fengist þá fyrir virka innviði?

Morgunblaðið. Pistill. Orri Páll Ormarsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ævin­týra­legt fis­kerí.“

Fyrirsögn á visir.is.                                        

Athugasemd: Fólk þarf ekki að hafa verið á sjó til að vita að orðið er fiskirí. „Fiskerí“ er ekki til. Líklega er komin kynslóð sem þekkir ekki atvinnuvegi þjóðarinnar, ekki einu sinni af bókum.

Daniel W. Fiske (1831-1904) var bandarískur fræðimaður. Margir kannast við hann, ekki síst þeir sem hafa verið í MR. Hann stofnaði þar lestrafélag sem nefnt var Íþaka og þar á skólalóðinni er hús sem ber nafnið. Ég dreg stórlega í efa að bókakostinn megi kalla „Fiskerí“ en það væri svo sem eftir Emmerringum.

Tillaga: Ævin­týra­legt fis­kirí.

2.

„Dóm­ar­inn, Royce Lamberth, sagði að Chansley iðraðist ekki og gæti fram­kvæmt frek­ari árás­ir gegn stjórn­völd­um í Banda­ríkj­un­um ef hann yrði sett­ur í stofufang­elsi.“

Frétt á mbl.is.                                         

Athugasemd: Allt er nú framkvæmt nú til dags. Samkvæmt Mogganum eru sumir að framkvæma lögbrot, framkvæma lygi, framkvæma árekstur, framkvæma bingó og framkvæma löggjafarstörf.

Heimild blaðamannsins er vefur CNN og þar stendur:

Judge Royce Lamberth said that Jacob Chansley was unrepentant and could plot further attacks against the US government if put on house arrest. 

„Framkvæma árásir gegn …“ Notar Mogginn Google-Translate í stað blaðamanna?

Tillaga: Dóm­ar­inn, Royce Lamberth, sagði að Chansley iðraðist ekki og gæti ráðist aftur gegn stjórn­völd­um í Banda­ríkj­un­um ef hann yrði sett­ur í stofufang­elsi.

3.

„Und­ir­búa vernd mik­il­vægra innviða vegna mögu­legra elds­um­brota.“

Frétt á mbl.is.                                         

Athugasemd: Innviðir er svo sem ágætis en talsvert ofnotað. Í Íðorðabankanum er ágæt skilgreining á orðinu:

Atvinnu- og þjónustumannvirki sem mynda undirstöðu efnahagslífs í hverju landi, s.s. orkuveitur, fjarskipta- og samgöngumannvirki, skólar, sjúkrahús, o.þ.h.

Á ensku er talað um „infrastructure“. Hér áður fyrr var bara talað um mannvirki og þótti gott. Nú þykir fínna að tala um innviði enda ber það vott um menntun og gáfur.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Þegar um klukkutími var eftir af siglingunni kom upp bilun í einu aðalvél Baldurs sem varð til þess að skipið rak vélarvana um Breiðafjörð …“

Frétt á dv.is.                                          

Athugasemd: Skip sem er vélarvana er án vélar, hefur ekki vél. Í Baldri bilaði vélin en samkvæmt orðalaginu mætti skilja það svo að hún hafi horfið úr skipinu. Væri það rétt hefði það verið saga til næsta bæjar. 

Blaðamaðurinn skrifar ýmist að Baldur hafi verið vélarlaus eða vélarvana. Það er ekki gott.

Svo er það hitt. Skipið rak í Breiðafirði en ekki um Breiðafjörð. Með heila vél í gangi siglir Baldur um Breiðafjörð, ekki í Breiðafirði.

Tillaga: Þegar um klukkutími var eftir af siglingunni kom upp bilun í vél Baldurs sem varð til þess að skipið rak með í Breiðafirði …

5.

„Fimm af sjö efstu í prófkjöri Pírata á fjórum kjördæmum eru sitjandi alþingismenn.“

Frétt á ruv.is.                                     

Athugasemd: Það er ekkert til sem heitir „sitjandi alþingismaður“. Annað hvort eru menn alþingismenn eða ekki. Þó er fjöldi alþingismanna sitjandi, að minnsta kosti í þingsal og á nefndarfundum. Ekki þarf að hafa orð á því.

Íþróttablaðamenn Ríkisútvarpsins tala oft um „ríkjandi“ Íslandsmeistara/heimsmeistara, bikarmeistara og svo framvegis. Hér á við það sama og áður sagði. Annað hvort er íþróttamaður eða lið Íslandsmeistari, heimsmeistari, bikarmeistari eða ekki. Lýsingarorðið ríkjandi er hrikalega misnotað.

Tillaga: Fimm af sjö efstu í prófkjöri Pírata á fjórum kjördæmum eru alþingismenn.

Sigraði málið, áfrýja málið og molda skalfjörð

Orðlof

Tölustafir og bókstafir

Það tíðkast ekki í íslensku að blanda saman tölustöfum og bókstöfum við ritun töluorða. 

Það ætti því að skrifa tvisvar og þrisvar en ekki „2svar“ og „3svar“ og skrifa skal tveggja, þriggja og fjögurra en ekki „2ja“, „3ja“ og „4ra“.

Það er ekki heldur íslensk ritvenja að blanda saman tölustöfum og bókstöfum við ritun á raðtölum eins og tíðkast í ensku. 

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Markle hefur einnig óskað þess að Mail on Sunday birti yfirlýsingu á forsíðu sinni um að hún hafi sigrað málið …“

Frétt á frettabladid.is.                                        

Athugasemd: Í dómsmáli kann að vera að annar aðilinn vinni, sigri þann sem hann á við að etja. Útilokað er að annar hvor eða báðir „sigri málið“. Þetta er bara bull.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Er mannsöfnuðurinn stóð á fætur í kirkjunni og presturinn hóf að molda skalfjörð …“

Bakþankar á baksíðu Fréttablaðsins 3.3.21.                                       

Athugasemd: Stundum er það bráðfyndið hvernig maður les úr texta. Hvernig er skalfjörð moldaður, hugsaði ég eftir að hafa lesið fyrstu línurnar í Bakþönkum Bjarna Karlssonar í Fréttablaðinu. Hélt einna helst að sá látni hafi heitið Skalfjörð …

Svo kom í ljós að þetta voru líklega mistök blaðsins en ekki Bjarna. Hann er raunar einn af þeim betri sem skrifa í þennan dálk. Tvö orð stóðu of þétt saman að úr varð „skalfjörð“. En svona á málsgreinin að vera:

Er mannsöfnuðurinn stóð á fætur í kirkjunni og presturinn hóf
að molda skalf jörð enn og aftur undir fótum okkar. 

Og þá skildi ég betur. Nokkur munur er á „skalfjörð“ og „skalf jörð“.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Þar reyndi hann að brjóta sér leið í gegnum tálma lögreglunnar og kallaði hann eftir aðstoð fleiri sem …“

Frétt á visir.is.                                        

Athugasemd: Eitthvað er málsgreinin snubbótt. Varla rétt að nota þarna lýsingarorðið frekar en fornafnið annar.

Fleiri er miðstig óreglulega lýsingarorðsins margur: 

margur - fleiri - flestur

Maðurinn hefur líklega hrópað til félaga sinna að koma sér til aðstoðar, eða kallaði eftir fleirum … Í málfarsbankanum segir:

Fleiri er miðstig lýsingarorðsins margur. Fleiri getur beygst í þágufalli fleirtölu (fleirum) ef orðið stendur sjálfstætt. Hún kom ásamt fleirum eða hún kom ásamt fleiri. 

Hins vegar er það ávallt óbeygt með nafnorðum: hún kom ásamt fleiri konum.

Þekking verður til með lestri. Sá sem ekki hefur stundað lestur bókmennta frá barnæsku á erfitt með að skrifa góðan texta. En auðvitað verða stundum slys í skrifum. 

Tillaga: Þar reyndi hann að brjóta sér leið í gegnum tálma lögreglunnar og kallaði hann eftir aðstoð annarra sem …

4.

„Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir, þingmaður Viðreisnar, sagði einnkennilegt að Lilja ætlaði að áfrýja málið og …“

Frétt á visir.is.                                        

Athugasemd: Sögnin að áfrýja stýrir þágufalli; málinu er áfrýjað, hún ætlar að áfrýja málinu. 

Fyrr í fréttinni skrifar blaðamaðurinn:

Aðstoðarmaður Lilju staðfesti þó að ráðherrann ætlaði að áfrýja dómnum til Landsréttar.

Þarna er fallbeygingin rétt. Blaðamaðurinn þarf að gera það upp við sig hvernig hann vilji skrifa og hafa samræmi í skrifunum. Raunar er það þannig að dómum er áfrýjað, síður málum. Svo má benda á að laga þarf stafsetningu í fyrirsögninni.

Tillaga: Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir, þingmaður Viðreisnar, sagði einkennilegt að Lilja ætlaði að áfrýja málinu og …

5.

„Sæferðir gera skipið út frá Stykkishólmi þar sem það liggur við bryggju undir Súgandisey.“

Myndatexti á forsíðu Morgunblaðsins 6.3.20.                                       

Athugasemd: Þarna er annars vegar er sagt frá því hver gerir út skipið, ferjuna Baldur, og hins vegar hvar skipið liggur við bryggju. Textinn kemur frekar illa út í einni málsgrein. Sárlega vantar punkt en auðvitað er hægt að ummorða hana.

Myndatextinn ber þess vott að sá sem hann skrifaði hafi fengið það verkefni að láta hann passa nákvæmlega í þrjá tveggja línu dálka. Það tókst en frekar óhöndulega enda áberandi fljótaskrift á þessu.

Tillaga: Sæferðir gera skipið út frá Stykkishólmi. Þarna liggur það við bryggju undir Súgandisey.

Koms sér upp maka, yfirhala bar og grimmasería

Orðlof

Steypir 

Í orðatiltækinu að vera kominn á steypirinn, sem einkum er haft um konur sem eru komnar nærri því að ala barn, geymist gömul orðmynd, þolfallsmyndin steypir. 

Nú hafa orð af þessu tagi yfirleitt ekkert ‘r’ nema í nefnifalli og þannig var það líka í fornu máli en á tímabili hélst r-ið í flestum beygingarmyndum (læknirar, kíkirnum). 

Orðið steypir heyrist sjaldan nema í þessu sambandi en bókstafleg merking þess er ‘hengiflug’.

Orðaborgarar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ástæðan sé sú að þau hafi skilið árið 2007 og bæði komið sér upp nýjum maka eftir það.“

Frétt á blaðsíðu 28 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 28.2.21.                                       

Athugasemd: Hvernig fer maður að því að „koma sér upp nýjum maka“? Nei, þetta er bara bull. Svona orðalag kemur aðeins frá þeim sem ekki er vanur skrifum og hefur ekki stundað lestur bókmennta frá barnæsku. Skrifar talmál.

Í fréttinni er talað um „sorgarskömm“. Þetta orð hef ég aldrei séð og veit ekkert hvað merkir. Hins vegar er ég haldinn „lestrarskömm“ eftir að hafa lesið fréttina.

Tillaga: Ástæðan sé sú að þau hafi skilið árið 2007 og bæði eignast nýjan maka eftir það.

2.

„10 skjálft­ar yfir 3 að stærð hafa mælst frá miðnætti, þar af tveir nú á sjötta tím­an­um.“

Frétt á mbl.is.                                       

Athugasemd: Lágmarkskrafa til blaðamanns er að hann gæti að samræmi í skrifum. Hér að ofan er talað um 10 stiga skjálfta og svo tvo. Annað hvort ætti að skrifa allar tölur með tölustöfum eða halda sig við bókstafi sem er betra.

Aðeins óreyndir blaðamenn byrja málsgrein á tölustaf. Þannig er hvergi gert, ekki í neinu vestrænu tungumáli. Svo virðist sem Mogginn einn viti ekki um þessa reglu því oft eru margar fréttir í blaðinu þannig skrifaðar. Enginn leiðréttir.

Reynsluleysi blaðamannsins í skrifum kemur hér berlega fram:

Klukk­an 01:31 í nótt varð skjálfti af stærð 4,9 2,5 km vestsuðvest­ur af Keili …

Afar auðvelt er að lagfæra setninguna þannig að tölurnar séu ekki klesstar saman.

Tillaga: Tíu skjálft­ar yfir þrjú stig hafa mælst frá miðnætti, þar af tveir nú á sjötta tím­an­um.

3.

„Smiðir höfðu aðeins nýhafið störf við að yfirhala bar í spænsku borginni …“

Frétt á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 1.3.21.                                       

Athugasemd: Orðið „yfirhala“ er kunnuglegt en er sletta og mörg íslensk orð betri. Orðabókin mín kannast við það og bendir á að í sjómennsku er á ensku talað um „overhaul“. 

Sá mæti maður Jón G. Friðjónsson segir í Málfarasbankanum:

Orðið yfirhalning er tökuorð úr dönsku (overhaling), naumast eldra en frá síðari hluta síðustu aldar. Danska sögnin overhale merkir ‘fara fram úr’ og hliðstæður er að finna í ýmsum Evrópumálum, t.d. þýsku.

Miklu betra er að tala um laga, gera við, endurbyggja, endursmíða og svo framvegis. „Yfirhala“ er einstaklega ljótt orð og minnir á rottuhala sem þó er nafnorð. Samheitið er rófa. Í Eyrbyggju segir:

Var þá leitað til hlaðans og sá maður er upp kom á hlaðann sá þau tíðindi að upp úr hlaðanum kom rófa, vaxin sem nautsrófa sviðin. Hún var snögg og selhár. Sá maður er upp fór á hlaðann tók í rófuna og togaði og bað aðra menn til fara með sér. Fóru menn þá upp á hlaðann, bæði karlar og konur, og toguðu rófuna og fengu eigi að gert. Skildu menn eigi annað en rófan væri dauð. Og er þeir toguðu sem mest strauk rófan úr höndum þeim svo að skinnið fylgdi úr lófum þeirra er mest höfðu á tekið en varð eigi síðan vart við rófuna. Var þá skreiðin upp borin og var þar hver fiskur úr roði rifinn svo að þar beið engan fisk í þegar niður sótti í hlaðann en þar fannst engi hlutur kvikur í hlaðanum.

Heimafólk reyndi að yfirhala rófuna, það er hala hana upp á skreiðarhlaðann. Og svo bara hvarf halinn og birtist löngu síðar í Mogganum sem „yfirhali“.

Tillaga: Smiðir höfðu aðeins nýhafið störf við að endurbyggja bar í spænsku borginni …

4.

„Þetta er grimmasería þar sem lík finnst á sekúndu þrettán.“

Frétt á visir.is.                                       

Athugasemd: Hvað er „grimmasería“? Í fréttinni er rætt við leikstjóra sem er að gera leikna sjónvarpsþætti sem hann kallar orðinu sem enginn skilur nema sá sem er vel að sér í starfsgreininni. Við nánari umhugsun gæti linmæltur viðmælandinn hafa sagt „krimmasería“ sem skilst en er þó ljótt orð.

Betur fer á því að tala um þrettándu sekúndu en sekúndu þrettán.

Í fréttinni segir:

… eftir að einn meðlimur fjölskyldunnar finnst látinn.

Hér hefði verið einfaldara að orða það svona:

… eftir að einn úr fjölskyldunni finnst látinn.

Meðlimur er ekkert sérstaklega gott orð nema þegar átt er við þann sem er í félagi með öðrum, til dæmis KR, Frímúrurum, hlaupaklúbbi eða gönguhópi svo dæmi séu nefnd.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Oft hrynur grjót úr fjallshlíðum í jarðskjálftum.“

Myndatexti á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 2.3.21.                                       

Athugasemd: Mogginn birtir mynd af grjótskriðu í fjallshlíð og textinn undir er eins og málsháttur úr páskaeggi. Þar er fullyrt rétt eins og enginn átti sig á því að grjót eigi það til að falla niður í móti. Engar sögur ganga af skriðum sem leita upp á við.

Hér eru nokkrar tillögur fyrir Moggann að moða úr þegar blaðamenn verða uppiskroppa með myndatexta:

• Jafnan blotnar fjörusandur.
• Aldrei festist neitt í lausu lofti.
• Öll hljóð deyja að lokum út.
• Börn eru lágvaxin en það lagast oftast.
• Ungur aldur er aðeins tímabundinn.
• Þekking eyðist ekki.
• Lestur slítur ekki bók.
• Myrkur byrgir sýn.
• Skrif byggja á orðum.

Lesendur Moggans hljóta að velta því fyrir sér hvort svona myndatexti sé það besta sem útgáfan getur boðið upp á. Þó bera að þakka fyrir upprifjun á því sem kann að hafa gleymst.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Sprungu­gos á Reykja­nes­skaga vart staðið lengur en í viku.“

Fyrirsögn á visir.is.                                        

Athugasemd: Gerð fyrirsagna er list sem ekki er öllum gefin og þeim fer fækkandi sem kunna hana. Furðulegt að blaðamaðurinn skuli láta svona illa samda fyrirsögn frá sér fara.

Einhæfni er slæm. Blaðamaðurinn er elskur að orðinu svæði og orðalaginu að fylgjast með. Í fréttinni segir í fjórum málsgreinum sem eru því sem næst í röð:

1. Síðan þá hafa fjölmargir stórir skjálftar mælst á svæðinu …
2. Jarðvísindamenn fylgjast vel með svæðinu …
3. Jarðvísindamenn fylgjast vel með svæðinu og þá sérstaklega merkjum um að eldgos á svæðinu sé mögulega að fara að hefjast.
4. … að kvikugangur sé að myndast undir svæðinu þar sem mesta jarðskjálftavirknin hefur verið.

Varla getur verið að fullorðinn maður sem er nokkuð vanur skrifum skuli ekki taka eftir nástöðunni. Annað hvort er þetta þekkingarleysi eða kæruleysi og bitnar eingöngu á lesendum, neytendum.  

Tillaga: Sprungu­gos á Reykja­nes­skaga standa varla lengur en í viku

Koðna niður, liðin hafa mæst ítrekað og jarðskjálfti 4,4 að stærð

Orðlof

Ég er ekki að skilja 

Þekkt er sú hneigð sem farið hefur um sem sótt síðustu ár og gengur út á að nafnháttur leysi allan vanda. 

Setningin „Ertu að sjá þetta?“ er erkidæmi þessarar tísku, sem náði hámarki í kímnu ádeilukvæði Bjarka Karlssonar, Ég er ekki að skilja (Ást í dvalarhorfi). 

Síst er svo betra er þegar einfaldur framsöguháttur er kominn í ból bjarnar í setningum sem eiga að tjá efa, ósk eða möguleika. Dæmi úr samtali við tólf ára: Ég held það var þarna. Dæmi af netmiðli: Það er ennþá hætta á að fólk getur smitast. 

Þessa hneigð hljóta fræðingar líka að vera langt komnir með að rannsaka, mín tilfinning er að hún sé ekki lengur bundin við börn. 

Sigurbjörg Þrastardóttir. Tungutak í Morgunblaðinu.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bókamarkaðurinn verður opnaður í dag.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 66 í Morgunblaðinu 25.2.21.                                       

Athugasemd: Þetta er ánægjulegt. Yfirleitt er það þannig orðað að fyrirtæki, verslanir og stofnanir „opni …“. Sjaldgæfara er núorðið að hús séu opnuð. Meira að segja finnst sumum íslenskufræðingum eðlilegt að „hús opni“ vegna þess að svo margir taka þannig til orða. 

Ég er ósammála því með þeim rökum að geti fólk tekið upp rangt mál sé allt eins hægt að fá það til að leiðrétta sig.

Hér skiptir hins vegar mestu að blaðamenn fari rétt með rétt eins og blaðamaður Morgunblaðsins gerir í ofangreindri tilvitnun.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Skjálftavirknin mun koðna niður.“

Orðalag úr fjölmiðlum.                                      

Athugasemd: Sögnin að koðna er ekki góð í þessu samhengi. Hún merkir að hrörna, til dæmis hrörnar allt fólk með hækkandi aldri. Byggingar sem ekki er haldið við hrörna, koðna.

Tillaga: Draga mun úr skjálftavirkninni.

3.

„Ferðamenn undanskildir reglum.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu 26.2.21.                                      

Athugasemd: Sagnirnar að undanþiggja og undanskilja eru ekki alveg sömu merkingar. Í fréttinni er sagt frá því að þeir sem koma til Íslands frá Grænlandi megi fara beint inn í landið án tafa vegna Covid-19 faraldursins. Fólk frá öðrum löndum þar hins vegar að sýna vottorði eða fara í sóttkví.

Er þá ekki einsýnt að ferðamenn frá Grænlandi séu undanþegnir frá reglunum? Orðalagið er ekki hið sama í fyrirsögnin og megintextanum, en í henni segir:

Ferðamenn sem koma hingað til lands frá Grænlandi eru undanþegnir aðgerðum …

Þetta bendir til að blaðamaðurinn hafi ekki samið fyrirsögnina heldur einhver annar hafi skipt sér af því sem hann kann ekki og ætti því að vera undanskilinn frá skrifum í blaðið.

Staðreyndin er sú að í reglugerð stjórnvalda er undanþága fyrir ferðamenn frá Grænlandi og því liggur beinast við að segja þá undanþegna reglunum. Hins vegar gæti laumufarþegi verið undanskilinn.

Tillaga: Ferðamenn undanþegnir reglum.

4.

„… enda hafa landslið Íslands og Portú­gals mæst ít­rekað.“

Frétt á mbl.is.                                       

Athugasemd: Atviksorðið ítrekað merkir ekki endilega oft heldur það sem er endurtekið og þá eiginlega í sömu mynd.   

Gylfi Sigurðsson skaut oft á markið, ekki ítrekað. Þó kann markmaðurinn að hafa varið fyrsta skoti, annað hafi farið í stöngina og svo hafi varnarmaðurinn rennt sér fyrir þriðja skotið en það fjórða hafi ratað í netið. Ef til vill má þá segja að Gylfi hafi ítrekað skotið á markið.

Ég var á skíðum og reyndi mér margoft niður, ekki ítrekað.

Þingmaðurinn tók oft til máls, ekki ítrekað. Hins vegar kann hann að hafa spurt ráðherra margoft um lögin en ekki fengið svar. Líklega hefur hann þá spurt ítrekað.

Liðin hafa oft mæst en ekki ítrekað.

Svo virðist sem yngri blaðamenn átti sig ekki á þessu.

Tillaga: … enda hafa landslið Íslands og Portú­gals oft ást við.

5.

„Jarðskjálftinn var 4,4 að stærð.“

Algengt orðalag í öllum fjölmiðlum.                                       

Athugasemd: Einhæfni er leiðigjörn sem og stagl. Enginn skaði er í því að segja að jarðskjálfti hafi verið 4,4 stig. Það er liprara en að orða það með „að stærð“. 

Fyrrgreinda orðalagið er þó alls ekki rangt en stagl er leiðigjarnt. Engu er líkar en að blaðamönnum hafi beinlínis verið bannað að nota annað en þetta „að stærð“,jafnvel að viðlagðri flengingu. 

Sem betur fer er íslenskan fjölbreytt og hægt að segja frá á margvíslegan hátt, stíllin þarf ekki alltaf að vera eins.

Af hverju er alltaf sagt í fréttum?

Öflug­ur skjálfti reið yfir suðvest­ur­horn lands­ins klukk­an 22.38 og fannst hann víða.

Ég tek fram að þetta er alls ekki rangt en einhæfnin er líka leiðigjörn. Nota má að auki orð og orðalag eins og þessi en óhætt er að nota hugmyndaflugið í skrifum: 

Öflugur skjálfti skall á …

Öflugur skjálfti varð …

Öflugur skjálfti hristi suðvesturhorn …

Öflugur skjálfti small á …

Öflugur skjálfti skók suðvesturhorn …

Öflugur skjálfti brast á suðvesturhorn

Jörð brast og öflugur skjálfti varð …

Jörð gaf sig og öflugur jarðskjálfti varð …

Hægt er að lýsa jarðskjálfta sem höggi, skelli, dynk, hristingi, braki, bresti og svo framvegis. Sjálfsagt er að nota hugmyndaflugið. 

Tillaga: Jarðskjálftinn var 4,4 stig 

6.

„Tveir karlmenn á áttræðisaldri drukknuðu eftir að klaki brotnaði undan þeim á stöðuvatni í Suðurmannalandi í Svíþjóð í gær.“

Frétt á ruv.is.                                        

Athugasemd: Mennirnir voru á ís ekki klaka. Í fréttinni segir að þeir hafi ætlað að veiða í gegnum ísinn, ekki klakann.

Hver er munurinn á klaka og ís, lagnaðarís? Yfirleitt er ekki sagt að klaki sé á stöðuvatni. Klaki getur verið í jörðu, hún er þá frosin. 

Ís verður til þegar vatn frýs. Talað er um að stöðuvatn eða sjó leggi, þá  verður til ís, lagnaðarís.

Fréttin er frekar illa skrifuð. Í henni segir:

Leitin hófst klukkan fimm að staðartíma og um klukkutíma síðar fundust mennirnir ofan í vatninu.

Nóg hefði verið að segja að mennirnir hafi fundist í vatninu.

Björgunarfólki tókst að draga mennina á land …

Svona er sjaldnast sagt. Heimildin er vefur svt.se. Þar stendur:

Männen låg i vattnet och kunde dras upp på land …

Þrátt fyrir að þýðingin sé rétt hefði ég orðað þetta þannig að mennirnir hafi verið fluttir upp á land. Frekar ógeðfellt að velt því fyrir sér hvernig aðfarirnar hafi verið þegar þeir voru dregnir þangað.

Klaki á stöðuvötnum hefur þiðnað hratt í hlýindum síðustu daga, eftir hörku frost síðustu vikur.

Ís er á stöðuvötnum. Einfaldara getur það ekki verið. Enginn skautar á klaka.

Tillaga: Tveir karlmenn á áttræðisaldri drukknuðu eftir að ís brotnaði undan þeim á stöðuvatni …

Löggan sækir samkomustaði, gerandi líkamsárásar og háréttur dómur

Orðlof

Málfræðilegt kyn eða líffræðilegt

Í íslenskri tungu vill svo til að öll fallorð (orð, sem fallbeygjast) hafa málfræðilegt kyn; eru karlkyns-, kvenkyns- eða hvorugkynsorð. […]

Á allra síðustu árum virðist vera einhver, trúlegast óskipuleg hreyfing, sem vinnur að því að breyta þessu einfalda og rótgróna kerfi.[…] 

Nú er augljóst að þar sem margir koma saman er ekki sjálfgefið að einstaklingarnir séu allir af sama kyni. Og í því virðist þessi meinta breyting liggja. Svo er að sjá að uppi sé krafa um að þegar talað er um hóp skuli líffræðilegt kyn þeirra sem hópinn mynda ráða för en ekki málfræðilegt.[…]

- Í viðtali sagði dómsmálaráðherra að hún … Já, allir vita að dómsmálaráðherra er kona. - Einn þingmaður sagði að hann … Hér kemur ekki fram hver umræddur þingmaður er og líffræðilegt kyn hans er því óþekkt. - Karlalandsliðið í blaki segir leikinn hafa verið góðan. Þeir voru allir sammála um … Hér leikur enginn vafi á kyni tilvitnaðra. - Keppendur á Íslandsmótinu í samkvæmisdönsum sögðu að þeir/þau væru … Hér er okkur vandi á höndum. Téðir keppendur eru eðli málsins samkvæmt af fleiri en einu kyni. […]

Lykilspurningin í mínum huga er þessi: Er þorri málnotenda sáttur við þessa meintu breytingu? Sé svo er fátt fleira um þetta að segja. Málvísindamenn framtíðarinnar hafa þá eitthvað til að rannsaka og skrifa um; hvenær og hvernig kyngreining nafnorða í íslensku leið undir lok.

Haukur Svavarsson, kennari. Morgunblaðið 23.2.20, blaðsíða 16.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Lögregluþjónar sóttu fimmtán samkomustaði í miðborg Reykjavíkur og könnuðu sóttvarnir, fjölda gesta og opnunartíma.“

Frétt á visir.is.                                        

Athugasemd: Hér er sagnorðið að sækja rangt notað. Að vísu má nota það á afar fjölbreytilegan hátt. Hér eru dæmi:

1. Sækja fund
2. Sækja hlut
3. Sækja mál
4. Sækja að marki andstæðinga
5. Áhyggjur, minningar sækja á huga manns
6. Sækja fram
7. Þegar fram í sækir
8. Sækja heim
9. Sækja í sætindi
10. Sækja um starf
11. Sækja skóla

Hins vegar er ekki rétt að lögreglan hafi sótt fimmtán samkomustaði. Líklega hefur hún heimsótt þá eða kannað ástandið á þeim. Hér fer betur á því að nota sögnina að fara, kanna eða skoða.

Tillaga: Lögregluþjónar fóru á fimmtán samkomustaði í miðborg Reykjavíkur og könnuðu sóttvarnir, fjölda gesta og opnunartíma.

2.

„Gerandi líkamsárásar neitaði að nota grímu.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                        

Athugasemd: Þetta er hræðileg fyrirsögn en sem betur fer var henni breytt nokkru síðar sem bendir til að einhver er vakandi á mbl.is og lesi fréttirnar. Fyrirsögnin er nú svona:

Árás­armaður­inn neitaði að nota grímu.

Í fréttinni er ekki talað um menn eða fólk heldur „aðila“. í Málfarsbankanum segir:

Athuga að ofnota ekki orðið aðili. Fremur: tveir voru í bílnum, síður: „tveir aðilar voru í bílnum“. Fremur: sá sem rekur verslunina, síður: „rekstraraðili verslunarinnar“.

Mér finnst hins vegar betra að sleppa orðinu aðili og nema þegar talað er um fyrirtæki eða stofnanir. Virkar svo ári stofnanalegt.

Yfirleitt eru löggufréttir alltof ítarlegar og má sleppa flestum þeirra enda er fréttagildið ekkert. Í fréttinni er þetta sagt:

Þá var til­kynnt um­ferðaró­happ þar sem vespu hafði verið ekið á ljósastaur. Ökumaður var flutt­ur með sjúkra­bíl á bráðamót­töku til aðhlynn­ing­ar.

Flestir myndu nú telja svona minniháttar og varla ástæða til að segja frá í frétt.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„39 létust úr sjálfsvígi 2019.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                        

Athugasemd: Hægt er að orða það þannig að fólk látist úr Covic-19 eða öðrum veikindum en varla úr sjálfsvígi. Í orðabókinni segir að víg sé haft um það að drepa mann. Enginn lifir af né heldur sjálfsvíg.

Í fréttinni segir réttilega:

… féllu fyrir eigin hendi árið 2019.

Hefð er fyrir því að orða það þannig um að fólk falli fyrir eigin hendi eða látist vegna sjálfsvígs.

Tillaga: Þrjátíu og níu sjálfsvíg á árinu 2019

4.

„Sagði víta­spyrnudóminn á Anfield háréttan dóm.“

Fyrirsögn á visir.is.                                        

Athugasemd: Vont er að skrifa orð rangt en verra er að skrifa ýmist rétt eða rangt með nokkurra lína millibili. Það ber vott um kæruleysi þess sem skrifar.

Sé eitthvað hárrétt er það ritað með tveimur errum.

Í meginmáli fréttarinnar segir réttilega:

… segir að Chris Kavanagh hafi gert hárrétt með að dæma víti …

Þá má spyrja, hver skrifar fyrirsögnina, blaðamaður eða einhver flautaþyrill úti í bæ í skoðunarferð.

Þeir sem skrifa fréttir og fyrirsagnir verða að nota forritin sem leita að  rangt stafsettum orðum í textanum. Annað er bölvað kæruleysi og jafnvel dónaskapur við lesendur. 

Hins vegar leysa þessi forrit ekki allan vanda. Orðavalið getur verið hestur þó rétt sé skrifað. Jú, alveg rétt. Þarna á orðið hestur ekki heima en þegar ég læt villuleitarforritið í tölvunni minni eða það sem fylgir Moggablogginu leita að villum gerir það enga athugasemd. Það er nefnilega rétt skrifað. Af þessari ástæðu þarf blaðamaðurinn að vera vel skrifandi og eiga góðan orðaforða í höfði sér.

Tillaga: Sagði víta­spyrnudóminn á Anfield hárréttan dóm.

Vera frelsissviptur og eldfjall sendir frá sér heitt rautt hraun

Orðlof

Freistnin

4 Samkvæmt þessu þarf það ekki að koma á óvart þótt eignarfallsflótti sé tíður í svonefndri stofnanaíslensku eða sérfræðsku þar sem nafnorðastíll ræður ríkjum og höfundar sýna þekkingu sína á torskildum fræðum með því að tala í torráðnum setningum; þeir falla þá stundum í þá freistni að tjá sig á margslungnari hátt en samræmist málleikni þeirra.

Helgi Skúli Kjartansson. Eignarfallsflótti (neðanmálsgrein á blaðsíðu. 91). Íslensk og almenn málfræði, 1. tölublað (01.01.1979). Sjá á timarit.is. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Biden kall­ar eft­ir strang­ari byssu­lög­gjöf.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                       

Athugasemd: Fyrirsögnin og efni fréttarinnar er að nokkru leyti röng. Forseti Bandaríkjanna hvatti Bandaríkjaþing til að herða byssulöggjöf í landinu. Hann hækkaði ekki róminn.

Orðalagið að „kalla eftir“ er ekki til í íslensku og algjörlega merkingalaust að þýða enskuna beint á þennan hátt.

Á vef CNN segir:

President Joe Biden on Sunday called on Congress to institute "commonsense gun law reforms," including …

Séu þetta þýtt á íslensku segir að Joe Biden hvetji þingið til að lagfæra byssulögin …

Hreinn óskapnaður getur hlotist af því er enskan er þýdd samkvæmt orðanna hljóðan. Nauðsynlegt er að vita hver merking ensku orðanna er og ekki síður samhengið.

Tillaga: Biden hvetur þingið til að breyta byssulögunum.

2.

„Ekkert spennandi við að vera frelsissviptur.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                       

Athugasemd: Í stað orðsins „frelsissviptur“ fer betur á því að segja sviptur frelsi. Hitt orðið finn ég ekki í orðabókinni minni. Þó væri betur á því að segja að „Frelsissvipting sé ekkert spennandi“, sé eindreginn vilji á því að nota orðið.

Hins vegar er aðalatriðið að vera sviptur frelsi. Skrýtið að það sé ekki sagt eins og það er heldur notaður  úrdráttur. Um hann segir svo í málfarsbankanum:

Orðið úrdráttur er notað yfir ákveðið stílbragð sem felst í því að nota veikara orðalag en efni standa til. Það er ekki mjög kalt hérna, í merkingunni: það er heitt hérna. Þetta var ekki sem verst, í merkingunni: þetta var mjög gott.

Betur fer á því að tala hreint út, orða það svona; illt er að vera sviptur frelsi, eða álíka.

Ég giska á að orðalagið komi frá lögfræðingum og löggunni og hafi breiðst út með aðstoð blaðamanna sem margir hverjir halda að löggan tali gullaldarmál. Svo er hins vegar ekki og er talsmátinn frekar í ætt við stofnanamál - og þetta er ekki hrós. Einn mesti skaði sem er að verða á íslensku máli er nafnorðavæðingin.

Í fyrirsögninni er forsetningunni „við“ ofaukið. Sé henni sleppt breytist merkingin ekkert.

Tillaga: Ekkert spennandi að vera sviptur frelsi.

3.

„Fyrsta tímabil Bjarka Péturssonar í atvinnumennsku var skammlíft …“

Frétt á blaðsíðu 10 í Fréttablaðinu 16.2.21.                                     

Athugasemd: Tímabil mannsins í atvinnumennsku var stutt, það er skammvinnt. Hvolpurinn sem kunningi minn eignaðist varð hins vegar skammlífur. Á þessum tveimur orðum er mikill munur:

Skammlífur er það sem lifir stutt, deyr ungur, eins og segir í orðabókinni.

Skammvinnur er aftur á mót það sem varir stutt.

Þó er ekkert að því að segja að enn lifi vonin um að komast aftur í atvinnumennsku sé vilji fyrir því.

Tillaga: Fyrsta tímabil Bjarka Péturssonar í atvinnumennsku var skammvinnt …

4.

„Eitt virk­asta eld­fjall heims, hið indó­nes­íska Merapi, gaus í morg­un, og sendi frá sér heitt rautt hraun.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Athyglisvert að það skuli vera fréttnæmt að hraunið sé „rautt“. Skyldi fjallið geta „sent frá sér“ blátt hraun, gult eða svart? Og þessu til viðbótar var hraunið heitt. Hefur eldfjall nokkurn tímann gosið köldu hrauni?

Fréttin ber með sér að viðvaningur skrifaði og það gjörsamlega gagnrýnislaust. Í henni segir:

Í morg­un urðum við vör við hraun­flóð sjö sinn­um …

Þetta er ekki skýrt nánar. Líklega hefur einhver á vakt litið sjö sinnum út um gluggann.

Op­in­ber viðvör­un um stöðu eld­fjalls­ins er þrátt fyr­ir allt óbreytt …

Gott er að vita að eldfjallið hafi ekki hreyfst úr stað þrátt fyrir lætin.

Íbúum á svæðinu var sagt að forðast að vera staðsett­ir í fimm kíló­metra radíus frá gígn­um.

Í síðasta mánuði spúði eld­fjallið risa­stór­um reyk- og ösku­skýj­um. 

Betur fer á því að fullorðið fólk með reynslu sjái framvegis um að skrifa fréttir á vefsíðu Moggans. Tilraunin um að börn skrifi mistókst.

Og hér eru stutt skilaboð til stjórnenda mbl.is: Fréttir eru upplýsingar fyrir lesendur ekki sundurlaus texti á skjá.

Tillaga: Hraungos hófst í morgun í Merapi í Indónesíu. Það er eitt virkasta eldfjall á jörðu.

5.

„ Á einhverjum tímapunkti hlýtur það hins vegar að verða víst …“

Fyrri leiðari Morgunblaðsins 19.2.21.                                    

Athugasemd: Getur einhver útskýrt gagnið af orðinu „tímapunktur“? „Á einhverjum tímapunkti“, segir leiðarahöfundurinn. Er það eitthvað skýrara en það sem segir í tillögunni hér fyrir neðan?

Það má teljast ótrúlegt hversu lífsseigur punkturinn er og gerir ekkert gagn frekar en veiran sem kallast covid-19.

Í heild er tilvitnunin svona:

Á einhverjum tímapunkti hlýtur það hins vegar að verða víst; hlýtur áhættan af því að aflétta að verða minni en skaðinn, sem hlýst af því að halda aðgerðum áfram. 

Þessi málsgrein er verulega slæm. Af hverju les leiðarahöfundurinn ekki skrifin sín yfir fyrir birtingu eða fær einhvern annan til þess. Tek fram að Davíð Oddsson skrifaði ekki leiðarann, stíll hans er allt annar.

Tillaga: Einhvern tímann hlýtur það hins vegar að verða víst …

Vera frelsissviptur og eldfjall sendir frá sér heitt rautt hraun

Orðlof

Freistnin

4 Samkvæmt þessu þarf það ekki að koma á óvart þótt eignarfallsflótti sé tíður í svonefndri stofnanaíslensku eða sérfræðsku þar sem nafnorðastíll ræður ríkjum og höfundar sýna þekkingu sína á torskildum fræðum með því að tala í torráðnum setningum; þeir falla þá stundum í þá freistni að tjá sig á margslungnari hátt en samræmist málleikni þeirra.

Helgi Skúli Kjartansson. Eignarfallsflótti (neðanmálsgrein á blaðsíðu. 91). Íslensk og almenn málfræði, 1. tölublað (01.01.1979). Sjá á timarit.is. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Biden kall­ar eft­ir strang­ari byssu­lög­gjöf.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                       

Athugasemd: Fyrirsögnin og efni fréttarinnar er að nokkru leyti röng. Forseti Bandaríkjanna hvetur Bandaríkjaþing til að herða byssulöggjöf í landinu. Hann hækkaði ekki róminn.

Orðalagið að „kalla eftir“ er ekki til í íslensku og algjörlega merkingalaust sé enskan þýdd beint.

Á vef CNN segir: 

President Joe Biden on Sunday called on Congress to institute "commonsense gun law reforms," including …

Séu þetta þýtt á íslensku segir að Joe Biden hvetji þingið til að lagfæra byssulögin …

Hreinn óskapnaður getur hlotist af því er enskan er þýdd samkvæmt orðanna hljóðan. Nauðsynlegt er að vita hver merking ensku orðanna er og ekki síður samhengið.

Tillaga: Biden hvetur þingið til að breyta byssulögunum.

2.

„Ekkert spennandi við að vera frelsissviptur.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                       

Athugasemd: Í stað orðsins „frelsissviptur“ fer betur á því að segja sviptur frelsi. Hitt orðið finn ég ekki í orðabókinni minni. Þó væri betur á því að segja að „Frelsissvipting sé ekkert spennandi“, sé eindreginn vilji á því að nota orðið. 

Hins vegar er aðalatriðið að vera sviptur frelsi. Skrýtið að það sé ekki sagt eins og það er heldur notaður  úrdráttur. Um hann segir svo í málfarsbankanum:

Orðið úrdráttur er notað yfir ákveðið stílbragð sem felst í því að nota veikara orðalag en efni standa til. Það er ekki mjög kalt hérna, í merkingunni: það er heitt hérna. Þetta var ekki sem verst, í merkingunni: þetta var mjög gott. 

Betur fer á því að tala hreint út, orða það svona illt er að vera sviptur frelsi, eða álíka.

Ég giska á að orðalagið komi frá lögfræðingum og löggunni og hafi breiðst út með aðstoð blaðamanna sem margir hverjir halda að löggan tali gullaldarmál. Svo er hins vegar ekki og er talsmátinn frekar í ætt við stofnanamál - og þetta er ekki hrós. Einn mesti skaði sem er að verða á íslensku máli er nafnorðavæðingin.

Í fyrirsögninni er forsetningunni „við“ ofaukið. Sé henni sleppt breytist merkingin ekkert.

Tillaga: Ekkert spennandi að vera sviptur frelsi.

3.

„Fyrsta tímabil Bjarka Péturssonar í atvinnumennsku var skammlíft …“

Frétt á blaðsíðu 10 í Fréttablaðinu 16.2.21.                                     

Athugasemd: Tímabil mannsins í atvinnumennsku var stutt, það er skammvinnt. Hvolpurinn sem kunningi minn eignaðist varð hins vegar skammlífur. Á þessum tveimur orðum er mikill munur:

Skammlífur er það sem lifir stutt, deyr ungur, eins og segir í orðabókinni.

Skammvinnur er aftur á mót það sem varir stutt.

Þó er ekkert að því að segja að enn lifi vonin um að komast aftur í atvinnumennsku sé vilji fyrir því.

Tillaga: Fyrsta tímabil Bjarka Péturssonar í atvinnumennsku var skammvinnt …

4.

„Eitt virk­asta eld­fjall heims, hið indó­nes­íska Merapi, gaus í morg­un, og sendi frá sér heitt rautt hraun.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Athyglisvert að það skuli vera fréttnæmt að hraunið væri „rautt“. Skyldi fjallið hafa „sent frá sér“ blátt hraun, gult eða svart? Og þessu til viðbótar var hraunið heitt. Hefur eldfjall nokkurn tímann gosið köldu hrauni?

Fréttin ber með sér að viðvaningur skrifaði og það gjörsamlega gagnrýnislaust. Í henni segir:

Í morg­un urðum við vör við hraun­flóð sjö sinn­um …

Þetta er ekki skýrt nánar. Líklega hefur einhver á vakt litið sjö sinnum út um gluggann.

Op­in­ber viðvör­un um stöðu eld­fjalls­ins er þrátt fyr­ir allt óbreytt …

Gott er að vita að eldfjallið hafi ekki hreyfst úr stað þrátt fyrir lætin.

Íbúum á svæðinu var sagt að forðast að vera staðsett­ir í fimm kíló­metra radíus frá gígn­um.

Í síðasta mánuði spúði eld­fjallið risa­stór­um reyk- og ösku­skýj­um. 

Betur fer á því að fullorðið fólk með reynslu sjái framvegis um að skrifa fréttir á vefsíðu Moggans. Tilraunin um að börn skrifi mistókst.

Og hér eru stutt skilaboð til stjórnenda mbl.is: Fréttir eru upplýsingar fyrir lesendur ekki sundurlaus texti á skjá.

Tillaga: Hraungos hófst í morgun í Merapi í Indónesíu. Það er eitt virkasta eldfjall á jörðu.

5.

„ Á einhverjum tímapunkti hlýtur það hins vegar að verða víst …“

Fyrri leiðari Morgunblaðsins 19.2.21.                                    

Athugasemd: Getur einhver útskýrt gagnið af orðinu „tímapunktur“? „Á einhverjum tímapunkti“, segir leiðarahöfundurinn. Er það eitthvað skýrara en það sem segir í tillögunni hér fyrir neðan?&#39;

Það má teljast ótrúlegt hversu lífsseigur þessi punktur er og gerir ekkert gagn frekar en veiran sem kallast covid-19.

Í heild er tilvitnunin svona:

Á einhverjum tímapunkti hlýtur það hins vegar að verða víst; hlýtur áhættan af því að aflétta að verða minni en skaðinn, sem hlýst af því að halda aðgerðum áfram. 

Þessi málsgrein er verulega slæm. Af hverju les leiðarahöfundurinn ekki skrifin sín yfir fyrir birtingu eða fær einhvern annan til þess. Tek fram að Davíð Oddsson skrifaði ekki leiðarann, stíll hans er allt annar.

Tillaga: Einhvern tímann hlýtur það hins vegar að verða víst …