Floti samanstendur - veðurguðir verða að haga sér - fyrirlestur sem fer fram

Orðlof

Haga sér

Sögnin haga sér hefur fram undir þetta þurft að hafa með sér einhverja nánari lýsingu – haga sér vel / illa / eins og kjáni o.s.frv. En á seinustu árum hefur borið eitthvað á því að hún sé notuð án nokkurrar viðbótar og sagt Hagaðu þér! eða eitthvað slíkt. Elsta dæmi um þetta sem ég hef rekist á er um 20 ára gamalt. Það er nokkuð ljóst að þetta er fyrir áhrif frá ensku þar sem sögnin behave er notuð á þennan hátt. […]

Sem sé: Það er sjálfgefið að jákvæða merkingin sé innifalin í sögninni og þess vegna þarf enga viðbót (vel eða eitthvað annað) til að tjá hana. Sé einhverju bætt við sögnina, t.d. neikvæðu atviksorði eins og illa, verður merking hennar hlutlaus. 

Við getum líkt þessu við það að þegar við skrifum tölu hærri en 0 þurfum við ekki að hafa + á undan og skrifa t.d. +15 – það er sjálfgefið. Sé talan lægri en 0 þarf aftur á móti að hafa – á undan, –15.

Eiríkur Rögnvaldsson. Facebook. (Bent er áhugaverðar athugasemdir sem fylgja pistlinum.)

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„23 ára karl­maður hef­ur verið ákærður fyr­ir …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Flestir blaðamenn á Íslandi virðast þekkja þá reglu að byrja ekki málsgrein á tölustöfum, þó ekki þeir á Mogganum, svo algeng er vitleysan þar.

Í fréttinni segir:

Greint hef­ur verið frá því að hinn ákærði reyndi að leita sér aðstoðar í hjálp­arsíma, en eng­inn var á vakt þegar hann reyndi að ná í gegn. 

Í gegnum hvað náði hann ekki? Símann? Þannig orðalag þekkist ekki. Líklega er átt við að enginn hafi svarað símanum er hann hringdi.

Í heimildinni dr.dk segir:

DR har tidligere beskrevet, at den 23-årige kort inden angrebet forsøgte at ringe til en kriselinje, men ikke kom igennem, da den var lukket.

Það er hann fékk ekki svar því númer hjálparlínunnar var lokað. Danska orðið „kriselinje“ er vel þýtt.

Tillaga: Tuttugu og þriggja ára karl­maður hef­ur verið ákærður fyr­ir …

2.

„Verð­bólg­an á réttr­i leið.“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Hvaða leið er rétt fyrir verðbólguna? Er ekki átt við að hún fari lækkandi. Af hverju er þá ekki hægt að orða það þannig?

Tillaga: Verð­bólg­an lækkar.

3.

„Karl Bretakonungur er sagður vera lamaður af ótta við ákvarðanatöku er varðar son hans …“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Þetta er illa skrifað, skilst varla. Hugsanlega er átt við að kóngurinn þurfi að ákveða eitthvað en veigri sér við því, óttist afleiðingarnar. 

Orðið „ákvarðanataka“ er della. Fólk tekur ákvörðun, ákveður. Enginn „ákvarðanatekur“. 

Ljóst er að kóngsi er ekki lamaður en hann óttast mikið að taka ákvörðun um eitthvað sem snertir soninn.

Tillaga: Karl Bretakonungur er sagður veigra sér við að taka ákvörðun um son sinn …

4.

„Flotinn samanstendur af sex tundurduflaslæðurum frá …“

Frétt á blaðsíðu 38 í Morgunblaðinu 30.3.23.

Athugasemd: Verðbólga orðanna tekur á sig ýmsar myndir. Tillagan er skárri en tilvitnunin vegna þess að sögnin „samanstanda“ er hér óþarft, hjálpar ekkert. Sögnin vera er afskaplega góð og engin ástæða til að fórna henni fyrir útbólgið orð sem við fyrstu sýn er afskaplega gáfulegt en veldur þenslu.

Í fréttinni segir:

Við vitum að þetta er umtalsvert magn …

Mörg tundurdufl er ekki „magn“. Væri þetta hveiti, sandur eða efni sem er „mokhæft“, það er í lausu, mætti tala um magn. Það sem er teljanlegt er oftast nefnt í stykkjatali eða fjölda.

Þarna fer því betur á að segja umtalsverður fjöldi.

Tillaga: Í flotanum eru sex tundurduflaslæðarar frá …

 

5.

„Veðurguðirnir verða að haga sér.“

Frétt á blaðsíðu 12 í sérblaði Morgunblaðsins um páska 31.3.23.

Athugasemd: „You have to behave yourself“, segja enskumælandi. Á íslensku eru margir farnir að segja að maður þurfi að haga sér. Punktur. Áður var bætt við lýsingarorðunum vel eða illa.

Mér sýnist að einkum yngra fólk noti þetta orðalag sem ber vott um „Google-translate málfar“. Ég mataði ensku orðin „You have to behave yourself“ í GT og fékk út „Þú verður að haga þér sjálfur“. Ekki gott til afspurnar.

Svipað orðalag hefur heyrst; „stattu þig“ og þarf enga viðbót.

Tillaga: Veðrið verður að vera gott.

6.

„Framlag golfs til lýðheilsu verður umræðuefnið á fyrirlestri sem fram fer þann 3. apríl 2023.“

Fréttabréf Golfsambands Íslands, tölvupóstur 31.3.23. 

Athugasemd: Venjulega eru fyrirlestrar fluttir, rétt eins og ræður og erindi. Þeir geta einfaldlega ekki „farið fram“, einhver hlýtur að tala, flytja fyrirlesturinn. 

Þar að auki er tilvitnunin röng því í fréttabréfinu eru boðaðir sex fyrirlestrar og jafn margir flytjendur. Fyrirlestur er ekki safnheiti margra erinda.

Segjast verður eins og er að tilvitnunin er kjánaleg. Svona er aldrei tekið til orða í daglegu máli. Golf leggur ekkert fram, ekki frekar en aðrar íþróttir. Aftur á móti skiptir til dæmis golf, fótbolti, langhlaup og hástökk miklu máli fyrir heilsu fólks sem iðkar þessar íþróttir.

Tillagan er ekkert sérstaklega góð en mun skárri en tilvitnunin.

Tillaga: Golf og lýðheilsa er efni fyrirlestra sem haldnir verða 3. apríl 2023.

Framsýna leiðsögnin - labba upp að Glym - framkvæma loftárásir

Orðlof

Elska

Sögnin elska er einhver dýrmætasta sögn í íslenskri tungu. Allir vita hvað hún merkir, ’að bera ástarhug til einhvers’. Almennt hefur hún bara verið notuð um manneskjur eða í hæsta lagi dýr þótt vissulega hafi Hannes Hafstein (1861-1922) ort:

Blessuð sólin elskar allt,
allt með kossi vekur,
haginn grænn og hjarnið kalt
hennar ástum tekur.

Þetta er þó líkingamál en ekki dæmi um venjulega málnotkun.

Á síðari tímum hafa verið brögð að því að elska sé ekki einungis höfð um lifandi verur heldur líka dauða hluti og jafnvel ýmislegt annað.Um leið sljóvgast merkingin og verður nánast ’líkar (vel) við"; hef ánægju af’.

Því er ekki að neita að nokkuð dregur úr gildi yfirlýsingarinnar „Ég elska þig“ þegar í ljós kemur að sá sem það segir elskar líka tölvuna sína og það að syngja í kór.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hvaða skemmtiferðaskip passar best við þitt stjörnumerki?“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Þetta er án efa furðulegasta „frétt“ sem birst hefur á vefsíðu Moggans. Hverjum dettur í hug að skrifa svona?

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Dró eigin­manninn út í jóla­­brasið sem tímir nú varla að selja verslunina.“

Frétt á visi.is. 

Athugasemd: Þetta er illa skrifuð málsgrein en verður örlítið skárri í tillögunni. Bras getur merkt erfiði, fyrirhöfn og umstang.

Bras er nafnorð í hvorugkyni en sést sjaldnast með greini en er ekki verra fyrir vikið. 

Orðið er líka til í fleirtölu, brös. Hægt er að láta sér detta í hug þetta dæmi: Bras er stundum erfitt en brös eru verri. Brösin valda mörgum vanda. Hann er vanur brösunum.

Tillaga: Dró eigin­manninn út í jóla­­brasið en hann tímir nú varla að selja verslunina.

3.

„Þá hefur vakið athygli að framsýna leiðsögnin nú er nokkuð frábrugðin þeim fyrri, að því leyti að ekki reyndist kveðið jafn fast að orði um þörfina á frekara aðhaldi að þessu sinni.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 23.3.23.

Athugasemd: Þessi málsgrein skilst ekki. Fréttin fjallar um stýrivaxtahækkanir Seðlabankans. Hvað er „framsýn leiðsögn“? Um það segir ekki frekar í fréttinni.

Fréttin byrjar á þessum orðum:

Líkt og alkunna er ákvað peningastefnunefnd Seðlabanka Íslands að hækka stýrivexti um eitt prósentustig í gær. 

Hvernig í ósköpunum er hægt að byrja frétt á þessa leið. Fá nýliðar á Mogganum enga tilsögn í fréttaskrifum? Aðalatriði fréttar á að koma fyrst. Á eftir er fjallað nánar um þau. Vaðall á borð við tilvitnunina er ekki þess fallinn að vekja athygli lesenda.

Í fréttinni segir

Á fundinum impraði Seðlabankastjóri á því að leiðni peningastefnunnar væri góð, hún hefði miðlast vel. 

Þetta er ótrúlega skrýtin málsgrein. Sögnin að impra merkir að nefna eitthvað lauslega en af fréttinni að dæma gerði hann það ekki, heldur fjallað nokkuð ítarlega um peningastefnuna. 

Hvað merkir „leiðni peningastefnunnar“? Það kemur ekki fram í fréttinni og hugsanlega veit blaðamaðurinn það ekki heldur.

Hvernig „miðlast peningastefnan“? Hér er komið annað tyrfið hugtak sem ekki er víst að lesendur skilji. Skilur blaðamaðurinn það?

Blaðamaðurinn endurtekur það sem stjórnendur Seðlabankans segja en gerir enga tilraun til að skýra út fyrir lesendum hvað þeir eiga við. Slíkt er engu að síður það kjarninn í blaðamennsku, ekki að vera einkaritari viðmælenda.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Langspilsspilari Jón Ásbjörnsson (1821- 1905), hann var goskall í Borgarnesi.“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 23.3.23.

Athugasemd: Í myndatexta segir að Jón hafi verið goskall, rétt eins og allir viti hvað orðið merkir. Svo er alls ekki. Á málinu.is segir að goskarl sé vinnumaður eða húskarl. 

Blaðamaðurinn hefði nú átt að afla sér upplýsinga um orðið en ekki gefa sér það að allir þekki það. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Ferðamálastjóri segir að koma þurfi í veg fyrir að fólk labbi upp að Glym yfir vetrartímann.“

Frétt á vísi.is.

Athugasemd: Enginn „labbar“ upp að Glym, menn ganga þangað. Litlu börnin labba, fullorðið fólk gengur. Ótrúlegt að blaðamaður skuli ekki skilja muninn á að labba og ganga. 

Fólk fer í gönguferðir ekki „labbiferðir“, ekki eru til „labbistígar“ en göngustígar eru víða. Gangbraut liggur yfir götu, ekki „labbibraut“. nokkrar gönguleiðir eru upp með Botnsárglúfri, engar „labbileiðir“.

Hef ekki trú á að ferðamálastjóri hafi notað orðið labba.

Tillaga: Ferðamálastjóri segir að koma þurfi í veg fyrir að fólk gangi upp að Glym yfir vetrartímann.

6.

„… greindi frá því í fyrrakvöld að Bandaríkjaher hefði framkvæmt loftárásir …“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 25.3.23.

Athugasemd: Núorðið „framkvæma“ menn allan andskotann jafnvel þó aðrar sagnir séu tiltækar. Getur verið að orðasjóður blaðamanna sé orðinn svona rýr. Tillagan er mun skárri.

Tillaga: … greindi frá því í fyrrakvöld að Bandaríkjaher hefði gert loftárásir …

Hlutverk svefns - listamanneskja ársins - samkvæmt alþjóða lögum

Orðlof

Bóklestur

Kann ég þó foreldrum mínum miklar þakkir fyrir bóklestur æskunnar sem kom í staðinn fyrir sjónvarpsgláp og hefur svo sannarlega sett mark sitt á líf mitt. 

Ragnheiður Birgisdóttir, Ljósvakinn, blaðsíða 74 í Morgunblaðinu 16.3.23 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það er mjög stór hlut­ur sem ég er ekki að gera og það er að ala upp börn.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Orðalagið er af þeirri gerð sem sjá má æ oftar hjá yngra fólki og of oft hjá blaðamönnum. Merkilegt er að skoða heimildina sem er Us Magazine. Þar stendur:

There’s a whole huge thing I’m not doing, which is raising children.

Þýðingin er léleg. Þar sem ég er svo lélegur í ensku ákvað ég að prófa Google Translate sem þýðir ensku setninguna svona:

Það er stór hluti sem ég er ekki að gera, sem er að ala upp börn.

Næstum því eins, en gjörsamlega merkingarlaus rétt eins og í fréttinni á vefsíðu Moggans.

Að öllum líkindum er réttara að orða ensku setninguna eins og gert er í tillögunni. Annars eru öll sund lokuð.

Tillaga: Margt geri ég ekki og eitt af því stóra er að ala upp börn. 

2.

„45 manns munu hafa sótt um starfið …“

Frétt á blaðsíðu 46 í Morgunblaðinu 16.3.23.

Athugasemd: Ekki telst það lengur til frétta að blaðamaður á Morgunblaðinu byrji setningu á tölustaf, svo oft gerist það. Enginn sómakær fjölmiðill lætur slíkt sjást, að minnsta kosti ekki í hinum vestræna heimi sem svo er kallaður. 

Hins vegar er það frétt að einn reyndasti (ekki „reynslumesti“) blaðamaður Moggans gerist sekur um þetta. Enginn Matthías er lengur á Mogganum sem tekur blaðamenn á teppið verði þeim á að bulla.

Tillaga: Fjörtíu og fimm manns mun hafa sóttu um starfið …

3.

„Hvert er hlutverk svefns?“

Auglýsing á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 17.23.23. 

Athugasemd: Orðið hlutverk á ekki við þarna. Mun betur fer á að nota orð eins og tilgangur, þýðing eða jafnvel mikilvægi.

Hlutverk er yfirleitt haft um fólk, það gengnir hlutverki. Stein hefur ekki hlutverk, ekki frekar en sandur, skór, bíll eða aðrir dauðir hlutir

Tillaga: Til hvers er svefn?

4.

„Ræða áhrif vindmyllna á fuglalíf.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 17.3.23.

Athugasemd: Orðið vindmilla virðist vera dálítið skrýtið í setningunni. Engu að síður er það rétt, beygist um vindmillu, frá vindmillum til vindmilla eða vindmillna. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Sindri valinn listamanneskja ársins.“

Frétt á blaðsíðu 21 í Morgunblaðinu 18.3.23.

Athugasemd: Maðurinn er að ósekju kallaður listamanneskja ársins. Auðvitað er hann listamaður rétt eins og fjöldi karla og kvenna.

Óvandað fólk ætlar sér að breyta tungumálinu og gera það „kynhlutlaust“. Engu að síður er íslenskan kynhlutlaus enda getur maður verið hvort tveggja karl og kona (þó ekki í senn) en enginn karl er kona.

Tillaga: Sindri valinn listamaður ársins.

6.

„Öll erum við manneskjur sem njótum jafnréttis samkvæmt lögum samkvæmt alþjóða lögum.“

Frétt á heilsuveru.is.

Athugasemd: Það er beinlínis kostur að umsjónarmaður vefsíðu kunni eitthvað í réttritun. Eins og tilvitnunin ber með sér eru þarna beinar og óbeinar villur. 

Af hverju er ekki þetta orðað eins og í tillögunni þannig reynt að komast hjá nástöðunni.

Kaflinn sem nefnist „Réttur þinn sem manneskja“ er illa skrifaður. Hann er beinlínis ætlaður konum eins og þessi atriði sanna:

1. Vera meðvituð um og stolt af andlegu atgervi sínu.
2. Gera mistök og standa ábyrg gagnvart þeim.
3. Vera stolt af líkama sínum eins og hann er.
4. Lifa því trúarlífi sem þú sjálf kýs.

Ofangreint á að vera í eintölu. Þar af leiðandi er ómögulegt fyrir karlmann að vera „meðvituð“ eða „stolt“. Þarna virðist höfundurinn gleyma sér í andstöðu sinni gegn orðinu maður og kvenkennir lesandann.

Annar liðurinn er illa orðaður. Þar ætti einfaldlega að standa: Gera mistök en bera ábyrgð á þeim.

Afskaplega kjánalegt er að orða það þannig að „lifa trúarlífi“. Reyndir skrifarar myndu tala um að leggja stund á þá trú sem hver og einn kýs. Í kvenkyni eintölu á að segja: ... sem þú sjálf kýst.

Þar fyrir utan er hreint og beint skrýtið að ávarpa lesandann í annarri persónu, „þú“. Það er ekki gert í íslensku. Á ensku getur orðið „you“ oft merkt annað en fornafnið. 

Að þessu sögðu ætti Embætti landlæknis, Heilsugæsla höfuðborgarsvæðisins og Landspítali að finna prófarkalesara og fela honum að fara grannt yfir texta Heilsuveru og leggja umsjónarmanni vefsins nokkrar ritstjórnarlegar reglur. 

Af efnistökum umsjónarmanns vefsins að ráða er hann greinilega kona. Sem sagt, maðurinn er kona. Í þessu er engin þversögn fólgin enda er maður tegundarheiti sem stundum getur merkt karl. Enginn karl er þó kona. 

Tillaga: Öll erum við menn sem njótum jafnréttis samkvæmt lögum landsins og alþjóðalögum.

 

Sítíðar skerðingar - fundur fram fór á fimmtudaginn - stuða fólk til ólífis

Orðlof

Forðast karlkyn

Ég heyrði örstutta frétt í útvarpinu um daginn þar sem orðið „fatlað fólk“ kom tíu sinnum fyrir. Þarna var greinilega verið að forðast karlkyn í kynhlutlausri merkingu. Fallegra hefði nú verið að segja bara „fatlaðir“. 

Lítum á bókmenntatexta þar sem nostrað hefur verið við hvert orð og hverja setningu, t.d. þessa málsgrein Gyrðis Elíassonar: 

„Hann var þessi meinfýsna manngerð sem spyr heyrnarlausa hvert sé þeirra eftirlætistónskáld og blinda um uppáhaldsmálarann“ („Aðgát.“ Þöglu myndirnar. Smáprósar I. 2022, bls. 51). 

Hvernig væri nú þessi málsgrein ef við settum „blint fólk“ og „heyrnarlaust fólk“ þar inn? 

Baldur Hafstað,Tungutak, Morgunblaðið 4.3.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Um er að ræða gangbrautarljós á eftirfarandi stöðum …“

Frétt á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 4.3.23.

Athugasemd: Síendurtekið orðalag verður leiðgjarnt til lengdar. Ber vott um kæruleysi og jafnvel skort á orðaforða blaðamanns.

Tillagan er mun skárri því orðalagið„um er að ræða“ má missa sín.

Á blaðsíðu 10 í sama Morgunblaði skrifar annar en þaulreyndur blaðamaður:

Um er að ræða tæplega 6 þúsund fermetra byggingu. 

Hann hefði getað skrifað:

Byggingin er tæplega sex þúsund fermetrar.

Er þetta flóknari setning?

Tillaga: Gangbrautarljósin eru á eftirfarandi stöðum …

2.

„Kjarnaverðbólga áfram há í Evrópu.“

Frétt á blaðsíðun12 í Morgunblaðinu 6.3.23.

Athugasemd: Flestir vita hvað verðbólga er: Verðlag hækkar umfram kaupmátt og er þá miðað við eitt ár.

Til eru hugtök eins og kostnaðarverðbólga og jafnvel óðaverðbólga, en varla vita margir hvað kjarnaverðbólga er. 

Kjarnaverðbólgu er ætlað að mæla verðbólgu, án þess að taka tillit til tímabundinna verðbreytinga eða breytinga vegna ákvarðana, t.d. um skattlagningu. Þannig er reynt að nálgast svokallaða undirliggjandi verðbólgu og með því fá betri vísbendingu um hvort verðbólga er á uppleið eða niðurleið og hver sé verðbólguþrýstingur til næstu ára. Þannig nýtist þessi mælikvarði betur til ákvarðana í peningamálum en hinn almenni verðbólgumælikvarði.

Þetta er hina alþýðlega skýring á hugtakinu. Skiljanlegt að blaðamaðurinn leggi ekki í skýringu á orðinu og láti duga að kasta því fram.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Því sé fyr­ir­séð að skerðing­ar muni verða sítíðari til framtíðar.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Þetta orð, „sítíður“ er undarlegt og til efs að það finnist í öðrum orðabókum en þeim sem ég hef aðgang að. 

Lýsingarorðið tíður þekkja flestir. Það getur merkt oft, margoft, iðulegur, ör, oftlega, algengur, útbreiddur.

Einnig þekkist orðið ótíður, altíður.

Sí er atviksorð: Það verður sí erfiðara að fá fólk til starfa. Svona er það sí og æ.

Oftar en ekki er sí forliður: Maðurinn er sífullur, mosi getur verið sígrænn og svo framvegis.

Furðulegt er að reyra saman orðin sí og tíður því bæði orðin hafa svipaða merkingu. Þá verður til „sítíður“ sem er sama vitleysan og í orðleysunum „valkostur“, „ákvarðanataka“, „bílaleigubíll“ og „pönnukökupanna“.

Svo er það orðalagið „til framtíðar“. Hér á það ekki við, einfaldara og betra er að orða þetta eins og segir í tillögunni. Blaðamönnum þykir mörgum hverjum gott að segja einhvern giftan til fjölda ára, búsettur til fjölda ára í stað þess að segja að karlinn eða konan hafi verið gift í mörg ár, búsettur þarna lengi eða í fjölda ára. Þess ber þó að geta að það virkar gáfulegra að segja „til fjölda ára“

Tillaga: Því sé fyr­ir­séð að skerðing­ar muni verða tíðari í framtíðinni.

4.

„Ragnar Hermannsson hefur látið gott heita sem þjálfari …“

Frétt á vísi.is.

Athugasemd: Af hverju er ekki einfaldlega sagt að maðurinn hafi hætt þjálfun. Orðalagið „að láta gott heita“ er ofnotað, orðið hallærislegt og afar leiðigjarnt. Í raun og veru á það ekki við í fréttinni. 

Láta gott heita merkir ekki alltaf að hætta. Náungi gæti látið gott heita í garðverkunum og farið inn til að fá sér kaffisopa svo fer hann aftur út og heldur áfram.

Alltaf er best að skrifa einfalt mál, ekki flækja það. Þess vegna er tillagan mun skárri. 

Hér er gömul tilraun til að vera fyndinn: Presturinn spurði í skírninni; hvað heitir barnið. Og foreldrarnir sögðu: Við látum það gott heita.

Tillaga: Ragnar Hermannsson er hættur sem þjálfari …

5.

„… í ræðu sinni á aðalfundi félagsins sem fram fór á fimmtudag.“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 11.3.23.

Athugasemd: Hafi aðalfundurinn verið á fimmtudaginn er óþarfi að bæta við að hann „hafi farið fram“. Lesandanum er þetta fullljóst en blaðamaðurinn telur svo ekki vera.

Tillaga: … í ræðu sinni á aðalfundi félagsins á fimmtudaginn.

6.

„… að þær geta stuðað fólk á förnum vegi til ólífis með fingrunum einum saman.“

Frétt á blaðsíðu 28 í Sunnudagsblaði Morgunblaðsins 12.3.23.

Athugasemd: Hvað merkir að „stuða til ólífis“. Orðalagið er óþekkt. Að öllum líkindum reyndir blaðamaðurinn að þýða eitthvað úr erlendu máli með engum árangri.

Á forsíðu Sunnudagsblaðsins stendur meðal annars:

… er hún á sviði að syngja kraftmikla tónlist.

Hvað er hægt að syngja annað en tónlist? Þetta er eins og að „lesa lestur“ eða „hoppa hopp“. Hugsanlega hefði mátt orða það svo að hún syngi ’kraftmikil lög’, hvað svo sem það nú er.

Tillaga: Engin tillaga.

Ganga burt frá borðinu - aðalfundur Festi - um er að ræða

Orðlof

Staðaldur

Orðið staðaldur merkir ’varanleiki’. Það er talið samsett úr lýsingarorðinu staður ’kyrrstæður, þrár’ og nafnorðinu aldur í merkingunni ’tími’. 

Samsetta orðið er nær eingöngu notað í föstum orðasamböndum, einkum sambandinu að staðaldri, en einnig er til orðasambandið til staðaldurs sem merkir ’til frambúðar’. Aðrar orðmyndir eru kunnar úr ritmáli en eru mjög sjaldgæfar.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Í gær tilkynntu læknar Sizemore fjölskyldu hans að hann væri ekki að fara að vakna aftur úr dái og mældu með því að slökkt yrði á vélunum sem halda honum á lífi.“

Frétt á vísi.is.

Athugasemd: Þetta er hræðilega illa skrifað. „Læknar mældu með því“ Munur er á því að mæla, það er tala, og mæla til dæmis vegalengd. Heimildin er breski vefmiðillinn Guardian. Þar stendur:

Today doctors informed his family that there is no further hope and have recommended end of life decision.

Þetta þýðir að læknar hafi sagt að staðan væri vonlaus og mæltu með lífslokameðferð.

Í fréttinni er talað um maka mannsins en vefmiðillinn nefnir kærustu („girlfriend“).

Í fréttinni er talað um heilablóðfall sem þýðingu á „brain aneurysm“. Þetta þýðir æðagúlpur í heila en það segir hinum almenna lesanda ekkert nema læknisfræðileg skýring fylgi.

Tillaga: Í gær tilkynntu læknar Sizemore fjölskyldu hans að hann myndi ekki vakna aftur úr dái og mæltu með því að slökkt yrði á vélunum sem halda honum á lífi.

2.

„… hefur hótað Glazer fjölskyldunni að ef hann fær ekki að kaupa allt félagið þá gangi hann burt frá borðinu.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Fréttin er varla skiljanleg svo illa er hún skrifuð. Blaðamaðurinn er greinilega óvanur skrifum og enginn hjálpar honum eða leiðbeinir.

Í fréttinni segir:

Glazer fjölskyldan er nefnilega byrjuð að skoða það að selja aðeins minnihluta í félaginu frekar en allt félagið.

Atviksorðið „nefnilega“ gegnir þarna engu hlutverki, hjálpar lesandanum ekkert til skilnings. 

Orðalagið „er byrjuð að skoða“ er barnalega orðað. Flestir myndu nota sögnina að íhuga í staðinn.

Þar af leiðandi væri eftirfarandi skárra:

Glazer fjölskyldan íhugar að selja aðeins minnihlutann í félaginu.

Mikilvægt er að blaðamaðurinn fá góða tilsögn í fréttaskrifum. Hann virðist ekki hafa fengið neina.

Tillaga: … hefur hótað Glacer fjölskyldunni að hann hætti við fái hann ekki að kaupa meirihlutann í félaginu.“

3.

„Aðalfundur Festi hf. 2023.“

Auglýsing á blaðsíðu 5 í Morgunbaðinu 1.3.23

Athugasemd: Festi getur merkt stöðugleiki, staðfesta, einnig keðja, lína og fleira. Það er til í samsetningum eins og hálsfesti og landfesti.

Kvenkynsnafnorðið festi og örnefnið Festi beygist eins:

festi
festi
festi
festar

Í auglýsingunni segir:

Stjórn Festi hf. boðar til aðalfundar sem …

Neðst í auglýsingunni stendur staður og dagsetning og undir því „Stjórn Festi hf.“ Í bæði skiptin á að beygja nafn fyrirtækisins og nota eignarfallið Festar.

Skammt austan við Grindavík er Festarfjall. Samkvæmt landakorti er í því klettabelti sem nefnist Festi. Þar er bratt ofan í fjöru. Fyrir mörgum árum var kaðall frá bjargbrún og niður í fjöru og gat maður þar handstyrkt sig eftir honum upp og niður.

Stundum ber á því að nöfn fyrirtækja eru ekki fallbeygð. Fólk kaupir í „Hagkaup“ en ætti að vera í Hagkaupi eða Hagkaupum eftir því hvort nafnið eigi að vera í eintölu eða fleirtölu. Heyrst hefur: Ég fór í „Krónan“, „Kringlan“ og svo framvegis.

Tillaga: Aðalfundur Festar hf. 2023

4.

„Neyt­enda­stofa hef­ur úr­sk­urðað að Sam­kaup braut lög vegna …“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Samkaup braut lög en stofnunin úrskurðaði að fyrirtækið hafi brotið lög. Hjálparsögnin þarf að fylgja.

Tillaga: Neyt­enda­stofa hef­ur úr­sk­urðað að Sam­kaup hafi brotið lög vegna …

5.

„… var sömuleiðis frestað í kjölfar þess að ríkissáttasemjari kynnti nýja miðlunartillögu í kjaradeilunni í gærmorgun.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 2.3.23.

Athugasemd: Þarna segir að aðgerðum hafi verið frestað og á eftir kemur „í kjölfar þess“ sem er ofnotað og skelfilega tilgerðalegt orðalag. 

Aðgerðum var frestað þegar ríkissáttasemjari kynnti nýja miðlunartillögu. Hér má líka nota af því að, því, eftir að og fleira.

Ábendingafornafnið þess er hræðilega ofnotað og í mörgum tilvikum má sleppa því. Dæmi um ofnotkunina eru mörg: „í kjölfar þess“, „mikilvægi þess“ …

Tillaga: … var sömuleiðis frestað þegar ríkissáttasemjari kynnti nýja miðlunartillögu í kjaradeilunni í gærmorgun.

6.

„Um er að ræða 35.000 fermetra af húsnæði sem …“

Auglýsing á blaðsíðu 45 í Morgunblaðinu 2.2.23

Athugasemd: Orðalagið „um er að ræða“ er óskaplega vinsælt hjá blaðamönnum, því er það ofnotað og botnfrosið. 

Í auglýsingunni liggur allt ljóst fyrir lesandanum en skrifarinn virðist ekki viss og til að hnykkja á því segir hann „um er að ræða“. Tillagan er margfalt skárri.

Tillaga: Húsið er 35.000 fermetrar sem …

Biðla til stillingar - hvernig fékk liðið ekki víti - magn af skriðdrekum

Orðlof

Senda á einhvern

Enska sækir stöðugt á, oftast með svo áberandi hætti að ágengnin blasir við öllum en stundum nánast smeygir hún sér inn í tunguna. Dæmi af síðarnefnda toganum er að nú hika menn ekki við að senda skeyti eða póst á einhvern, t.d.: 

Við sendum bréf á hundrað stærstu fyrirtækin í landinu.

Hótunarbréf send á einn af meintum gerendum.

Hér gætir augljóslega áhrifa frá ensku (mail on) en fram til þessa höfum við sent eða skrifað einhverjum bréf eða sent skeyti til tiltekins lands. Umsjónarmaður kann þessu illa.

Rétt er að geta þess að sagnarsambandið senda e-ð á e-n er kunnugt í öðru samhengi. Í máli íþróttamanna (boltamanna) mun vera algengt að tala um að senda eða gefa boltann á einhvern (’senda boltann til einhvers’). Þar er merkingin önnur auk þess sem um ’sérmál’ (íþróttamál) er að ræða.

Íslenskt mál – þættir Jóns G. Friðjónssonar, 118 þáttur. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hann hafi aldrei upplifað aðra eins hatursorðræðu og nú og biðlar til stillingar.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Hvað merkir orðalagið „biðla til stillingar“? Þetta er ótrúlega skrýtið og þekkist ekki. Hverja er verið að „biðla til“? 

Í fréttinni segir:

Hann hafi meðal annars fengið símtöl heim til sín með „hálfgerðum hótunum“.

Orðalagið er enskt. Áherslan lögð á að fá símtöl. Flestir hefðu orða þetta svona:

Meðal annars hafi verið hringt heim til hans með „hálfgerðum hótunum“.

Varla er erfitt að skrifa alþýðlegt mál.

Tillaga: Hann hafi aldrei upplifað aðra eins hatursorðræðu og nú og biður fólk að gæta stillingar.

2.

„En menn þorðu ekki að rífa í gikkinn þá og ætluðu ekki að rífa í gikkinn núna.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Ef þetta er orðtak hlýtur það að vera nýtt. Hljómar vel en skilst því miður ekki, hvorki eitt og sér né í samhengi fréttarinnar. Af þessu má draga þá ályktun að þetta sé einhver útlenska sem reynt er að snúa yfir á íslensku. Einkenni orðtaks er að það skilst eitt og sér án samhengis.

Blaðamaðurinn skilur þetta eflaust en áttar sig ekki á nástöðunni sem þó blasir við öllum. Fréttin byggist á ummælum viðmælanda blaðamannsins sem lætur móðan mása en ekki er reynt að færa orðalag hans til betri vegar. Góður einkaritari er ekki endilega góður blaðamaður.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Það var íbúi sem rakst á kúl­una og gerði hann yf­ir­völd­um viðvart.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Lesandinn rekur upp stór augu þegar hann les þessa málsgrein. Heimildin er vefur BBC. Þar stendur:

It had been found by a local who alerted police after noticing the unusual object on the shore.

Orðið íbúi á ekki við hér þó í fréttinni sé talað um borg í Japan. Nær er að að nota heimamaður.

Tillaga: Heimamaður fann kúl­una og gerði yf­ir­völd­um viðvart.

4.

„Lögðum náttúrlega mikinn metnað í þessa þætti.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 23.2.23.

Athugasemd: Orðið „náttúrulega“ er undarlegt í samhenginu. Verið gæti að það merki auðvitað, að sjálfsögðu eða eitthvað álíka. Hins vegar stendur málsgreinin, sem er fyrirsögn, alveg ágætlega án þess, sjá tillöguna.

Óvanur blaðamaður skrifar allt sem hrekkur upp úr viðmælandanum en það er hvorugum til vegsauka. Hvorki yfirmenn né samstarfmenn virðast leiðbeina nýliðanum.

Í talmáli koma iðulega fyrir hikorð eða aukaorð sem hafa litla eða enga þýðingu. Nefna má orð eins og sko, bara, þannig, tja, úbbs og náttúrulega, svo nokkur séu nefnd.

Vanur blaðamaður sleppir svona orðum úr frétt sinni enda eiga þau oftast ekkert erindi þangað.

Tillaga: Lögðum mikinn metnað í þessa þætti.

5.

„Hvernig fékk City ekki vítaspyrnu í gær?“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Þetta sést og heyrist of í fjölmiðlum en gengur alls ekki upp. Virðist vera einhvers konar barnamál.

Tillaga: Hvers vegna fékk City ekki vítaspyrnu í gær?

6.

„Hlébarðarnir eru framleiddir í Þýskalandi og Úkraínumenn eiga von á umtalsverðu magni af þeim á komandi vikum og mánuðum.“

Frétt á vísi.is 

Athugasemd: Réttar er að tala um fjölda bíla, hjóla, strætisvagna og jafnvel skriðdreka en um þá fjallar fréttin.

Enginn segir að mikið „magn“ bíla sé á götunum. Ekki er mikið „magn“ húsa í við götuna. 

Á málinu.is segir:

Orðið magn er oft óþarft. Mikið magn af bensíni merkir það sama og mikið af bensíni.

Þetta er góð regla.

Tillaga: Hlébarðarnir eru framleiddir í Þýskalandi og Úkraínumenn eiga von á fjölda þeirra á komandi vikum og mánuðum.

 

Gífurlega öruggur sigur - endast til margra ára - &einfgaes1;-ur&einfgaes2

Orðlof

Vænn

Lýsingarorðið vænn hefur ýmsar merkingar, t.d. í samböndum eins og 

að fá vænan skerf af einhverju, í góðum holdum eins og í sambandinu vænn dilkur og ekki síst góður, eins og þegar sagt er vænsti drengur. 

Á undanförnum árum er farið að nota þetta orð í merkingunni vinsamlegur í ýmsum samsetningum þar sem þýða þarf enska orðið „friendly“; notendavænn, umhverfisvænn, fjölskylduvænn, vistvænn.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Manchester United vann gífurlega öruggan heimasigur á Leicester City …“

Frétt á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 20.2.23.

Athugasemd: Fyrr má nú rota en dauðrota. Hver skyldi munurinn vera á „gífurlega öruggum sigri“ eða öruggum sigri? Börnin segja: Pabbi minn er ofsalega mikið sterkur.

Allt er þetta með skrifað með óþarflega upphöfnum hætti. Einföld frásögn hefði þjónað lesandanum betur en í því pæla íþróttablaðmenn sjaldnast.

Í fréttinni segir:

Ríkjandi Englandsmeistarar …

Hver skyldi vera munurinn á „ríkjandi Englandsmeisturum“ og Englandsmeisturum? Orðinu „ríkjandi“ er ofaukið. Í þessu sambandi er það draslorð, segir ekkert. Það er ofurvinsælt hjá barnungum íþróttablaðamönnum á öllum fjölmiðlum.

Tillaga: Manchester United vann Leicester City örugglega á heimavelli sínum …

2.

„Ég meina það má kannski segja sko að eina leiðin sem er hægt að hugsa sér að þetta stríð stoppi …“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Enginn verður blaðamaður án tilsagnar. Svo virðist sem Ríkisútvarpið segi ekki nýliðum til um fréttaskrif. Blaðamennirnir nota upptökutæki og skrifa samviskusamlega niður ummælin, jafnvel með hikorðum eins og hér sést, en sem betur fer ekki þegar þeir snýta sér eða ræskja sig. Ekkert virðist lagfært og fréttin er bæði blaðamanni og viðmælanda til vansa.

Fréttin er endursögn á því sem sagt var í viðræðuþætti. Engin tilraun er gerð til að finna fréttapunkta. Fréttin byrjar á óáhugaverðu yfirliti sem allir þekkja. Þessu næst er rakið hvað þátttakendur sögðu í þættinum.

Öll fréttin er slöpp og ber engin einkenni fréttar, miklu frekar metnaðarlaust yfirlit til uppfyllingar. 

Tillaga: Eina leiðin sem er hægt að hugsa sér að þetta stríð hætti ….

3.

„Vísindamennirnir hafa fylgst með háhyrningnum sem nefndur hefur verið Sædís um allnokkurt skeið og hafði honum eða öllu heldur henni verið gefið nafnið Sædís.“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 21.2.23.

Athugasemd: Góð regla eftir skrif er að lesa yfir. Þarna er nástaða. Blaðamaðurinn hefði átt að setja punkt í miðri málsgreininni og lagfæra um leið orðaröðun eins og gert er í tillögunni. 

Fréttin er frekar tómleg miðað við fyrirsögnina. 

Tillaga: Vísindamennirnir hafa um allnokkurt skeið fylgst með háhyrningnum sem nefndur er Sædís.

4.

„Umdeildur fulltrúadeildarþingmaður með vaxandi áhrif innan Repúblikanaflokksins kallaði eftir því að Bandaríkjunum yrði skipt í tvennt …“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Útiokað er að skilja orðalagið „kalla eftir“. Er átt við að merki að biðja um, óska eftir, krefjast einhvers, heimta eitthvað og svo framvegis?

Síðar í fréttinni er sagt að ofangreindur þingmaður hafi lagt eitthvað til, ekki „kallað eftir“. Það er skárra. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Eiginkonan sagði í kvörtun sinni að hún [taskan] hefði verið mjög dýr og átt að endast til margra ára.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Flestir hefðu án efa orðað það þannig að taskan hefði átt að endast í mörg ár. Af hverju er verið að víkja frá hefðbundnu máli?

Í þátíð hefði verið sagt að taskan hafi enst í mörg ár eða entist eða dugði í mörg ár. Engin segir að taskan hafi enst eða dugað „til margra ára“.

Tillaga: Eiginkonan sagði í kvörtun sinni að hún [takan] hefði verið mjög dýr og átt að endast í mörg ár.

6.

„Ástæðan er eflaust sú að kvenkynsorð sem enda á &einfgaes1;-ur&einfgaes2; …“

Orðaborgarar á vefnum Málsgreinar hjá Árnastofnun. 

Athugasemd: Feitletruðu orðin eru forritunarmál sem ófullkominn vefur hefur ekki unnið úr eins og hann átti að gera. Höfundur birtir lærðan texta sinn á vefnum og þetta er útkoman, ólæsilegur og óskiljanlegur (sjá til dæmis orðið „vænn“ í Orðaborgarar). Hann gleymir að lesa skrifin yfir eftir birtingu og umsjónarmaður vefs Árnastofnunar hefur verið í kaffi í nokkur ár.

Ofangreind „delluorð“ standa fyrir úrfellingarmerki (’) (á ensku apostrophe). Þau eru notuð til að afmarka orð eða orðasamband; ’orð’ eða ’samband orða’. Einnig fella úr stafi; fell’úr.

Ófullkomin vefforrit birta hins vegar aðeins fyrirskipunina sem er að baki táknsins. 

Hið sama gerist í athugasemdum í Moggablogginu, þó ekki í meginmáli bloggsins. Hér er dæmi: „mislíkar mjög&#147. Væri vefurinn fullkominn ætti að standa þarna „mislíkar mjög“. Forritið birtir ekki tilvitnunarmerkin, gæsalappirnar, aðeins skipunina í forritunarmálinu.

Tillaga: Ástæðan er eflaust sú að kvenkynsorð sem enda á ’-ur’ …

 

Vindur komst inn - embætti laust til setningar - aðlagandi fótbolti

Orðlof

Frábær

Í nútímamáli hefur lýsingarorðið frábær yfirleitt jákvæða merkingu, og táknar ’mjög góður’. Áður merkti það ekki síður ’óvenjulegur’, og þurfti ekki endilega að vera jákvætt. 

Í Egils sögu Skallagrímssonar segir að Egill var "hálsdigur og herðimikill, svo að það bar frá því sem aðrir menn voru". 

Í Reisubók Jóns Ólafssonar Indíafara frá 17. öld er það kallað "frábært tilfelli" þegar barn fannst drukknað í brunni. Þar má telja fullvíst að frábært merki ’óvenjulegt’.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Vind­ur virðist hafa kom­ist inn og það fór ansi illa.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Svona orðalag segir ekki neitt. Fréttin fjallar um hús sem fór ansi illa í stormi. Hafi gluggi eða dyr á húsinu verið opinn áveðurs verður yfirþrýstingur inn í því þegar stormurinn bylur. Þá lætur eitthvað undan, í þessu tilviki sprakk húsið.

Ónóg er að segja að vindur hafi komist inn. Ekki einu sinni hálf sagan er þar með sögð. Hvað varð þá um vindinn eftir að húsið sprakk? Um það segir ekkert í fréttinni en er aðalmálið fyrst á annað borð er verið að masa á þennan hátt um „vind“.

Blaðamenn og veðurfræðingar virðast ekki gera sér grein fyrir því að vindur er meinlaus nema hann hreyfist hratt, þá er talað um rok, stormur eða þaðan af verra. 

Tillaga: Stormurinn skemmdi húsi ansi illa.

2.

„Fjölgun ríkisstarfsmanna er með öllu ósjálfbær.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 11.2.23.

Athugasemd: Sjálfbær merkir oft það sem er endurnýjanlegt. Rafmagnsframleiðslan í bæjarlæknum kann að vera sjálfbær en sú úr ljósvélinni er það ekki. Það sem er ósjálfbært gengur varla til lengdar.

Illt er að skilja hvernig fjölgun ríkisstarfsmanna geti verið ósjálfbær. Hér má kannski gagnálykta. Getur verið að fækkun þeirra sé sjálfbær? Ekki er það skiljanlegra fyrir mig, meðalmanninn.

Ég fletti upp í Wikipedia og fann þetta:

Sjálfbærni lýsir því þegar áhersla er lögð á að nýta það sem í boði er án þess að það hafi skaðleg áhrif á jörðina og með því vonandi varðveita auðlindir jarðar fyrir komandi kynslóðir. Hugtakið er meðal annars notað í Umhverfis- og auðlindahagfræði og þá oft í tengslum við efnahagslega hagkvæmni og reglu Hartwicks.

Vera má að niðurlagið geti skýrt orðanotkunina í tilvitnuninni en það er dálítið langsótt.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Embætti dómara við Landsrétt laust til setningar.“

Auglýsing á blaðsíðu 11 í Fréttblaðinu 12.2.23

Athugasemd: Mikill munur er á embættismanni sem er skipaður og þeim sem er settur. Sá síðari hefur tímabundna ráðningu.

Í auglýsingunni segir:

Dómsmálaráðuneytið auglýsir laust til setningar embætti dómara við Landsrétt. Um er að ræða setningu til sex ára vegna leyfis dómara. 

Þetta er illa skrifað, nástaðan blasir við. Eftirfarandi er skárra:

Dómsmálaráðuneytið auglýsir embætti dómara við Landsrétt. Ráðningin er til sex ára vegna leyfis dómara.

Auðvitað er enginn „kansellístíll“ á þessu orðalagi og því kann starfmaður ráðuneytisins að ygla sig. Enginn ætti þó að velkjast í vafa um að sá sem verður ráðinn verður settur, ekki skipaður dómari. 

Frekar ankannalegt er að starfið sé „laust til setningar“. Vera má að þetta sé hefðbundið orðalag en það ber óneitanlega keim af stofnanamáli. Þarna hefði verið upplagt að orða það eins og segir í tillögunni.

Setningin um setningu gæti verið setningarlega betur orðuð. Til skýringar á þetta síðasta að vera fyndið. Ekki er víst að öllum þyki svo.

Tillaga: Tímabundið embætti dómara við Landsrétt.

4.

„… liðið spilar meira aðlagandi fótbolta nú en undir stjórn hins íhaldssama Sean Dyche, og situr á toppi ensku B-deildarinnar um þessar mundir.“

Frétt á blaðsíðu 11 í Fréttblaðinu 11.2.23

Athugasemd: Hér er óhikað talað um „aðlagandi fótbolta“ rétt eins og allir eigi að vita hvað slíkt fyrirbrigði er. Svo er ekki. Má vera að hér sé gerð tilraun til að þýða einhvern enskan frasa en því miður tekst það ekki. Varla er þetta prentvilla, ætti að vera aðlaðandi.

Betra er að segja Sean Dyche sem þykir íhaldssamur. Lausi greinirinn er oftnotaður í íþróttafréttum.

Liðið er á toppi deildarinnar. Tuggan um að „sitja á toppi“ er ofnotuð.

Betra er að segja nú eða núna í stað „um þessar mundir“ sem þó er ekki rangt en hæfir ekki hér.

Blaðamaðurinn hefði átt að lesa fréttina yfir fyrir birtingu, margt þarf lagfæringar við og nokkuð er um endurtekningar.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Mörg tilfelli á viku þar sem börn greinast með nikótíneitrun.“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Hafa lesendur tekið eftir „samtengingarlíkinu“ (samanber smjörlíkinu) „þar sem“? Oft finnst hún í setningum með skrýtinni orðaröð. Dæmi um það er ofangreind fyrirsögn. 

Berum tilvitnunina saman við tillöguna. Einfalt mál er alltaf betra. 

Tillaga: Vikulega greinast mörg börn með nikótíneitrun.

6.

„900 af 1.400 umsóknum um alþjóðlega vernd, sem bíða afgreiðslu hjá Útlendingastofnun, eru frá ríkisborgurum Venesúela.“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 13.2.23.

Athugasemd: Allmargir blaðamenn á Mogganum byrja málsgreinar á tölustöfum, gera það aftur og aftur. Furðu vekur að stjórnendur blaðsins geri ekki athugasemdir og eflaust eru margir lesendur blindir á villuna.

Hægt er að umorða málsgreinina á ýmsan hátt og komast þannig hjá því að byrja á tölustöfum. Einfaldasta leiðin er sú sem notuð er í tilvitnuninni. 

Á vef Árnastofnunar eru birtar reglur um íslenska réttritun og þar stendur:

13.3 Í almennum texta skal forðast að hefja setningu með tölu ritaðri með tölustöfum (t.d. 89 nemendur útskrifuðust um vorið.). Betra er að rita töluna með bókstöfum eða breyta orðaröð:

Áttatíu og níu nemendur útskrifuðust um vorið.
Um vorið útskrifuðust 89 nemendur.

Fyrir tveimur árum kannaði ég lauslega í íslenskum fjölmiðlum hversu oft málsgreinar byrjuðu á tölustaf. Þá var þetta mest stundað á Mogganum. Sjá nánar hér.

Tillaga: Um 900 af 1.400 umsóknum um alþjóðlega vernd, sem bíða afgreiðslu hjá Útlendingastofnun, eru frá ríkisborgurum Venesúela. 

Blaðra blæs með vindi - skjálftar fóru í gang - líkamsárás átti sér stað

Orðlof

Kynhlutleysi

Hins vegar má kalla það útbreidda skoðun málvísindamanna að erfitt sé að venja heila þjóð á nýja notkun málfræðilegra kynja í máli eins og íslensku með átaki. 

Núlifandi málfræðingar eru margir hverjir aldir upp á tímum málkunnáttufræði þar sem áhersla er lögð á málkunnáttu einstaklingsins. Í tengslum við það hefur rannsóknum á máltöku barna fleygt fram. 

Þar hefur komið fram að máltökuskeiði ljúki á kynþroskaaldri og það þýði lítið að ætla sér að breyta hinu innbyggða málkerfi hvers og eins eftir að þeim aldri er náð.

Guðrún Þórhallsdóttir, erindi birt á Málfregnir.   

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þá leituðu þau til umboðsmanns Alþingis sem tók sér alveg ár í að taka málið fyrir.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: „… tók sér alveg ár …“. Til hvers er atviksorðið alveg notað þarna, hvaða merkingu hefur það?

Í fréttinni segir:

18 mánuðum eftir að teikningarnar eru samþykktar …

Blaðamaðurinn þekkir ekki regluna. Aldrei byrja málsgrein á tölustöfum. Hann hefði getað skrifað Átján.

Fréttin er ýmist skrifuð í nútíð eða þátíð en það getur valdið ruglingi.

Tillaga: Þá leituðu þau til umboðsmanns Alþingis sem tók sér heilt ár í að taka málið fyrir.

2.

„Svo lengi sem hún verður ekki fyr­ir ein­hverj­um áföll­um þá bara blæs hún með vindi.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Í fréttinni er fjallað um lofbelg, í samanburði er sagt að blaðra „blási með vindi“. Þetta er barnalega orðað. Hvorki loftbelgir né blöðrur blása. Þeir berast hins vegar með vindi, feykjast.

Í fréttinni segir:

Við mynd­um ef­laust ekki nota svona hér á Íslandi því það er svo mik­ill vind­ur hérna.

Dæmigert orðalag veðurfræðings. Aldrei er hvasst, aðeins lítill vindur, talsverður vindur eða mikill vindur. Svona flöt og ómerkileg er íslenskan að verða í túlkun hálærðra sérfræðinga í veðurfræðum. 

Blaðamenn falla flatir fyrir fræðingunum og birta allt orðrétt eins frá þeim komi sannleikurinn á „gullaldarmáli“.

Einkenni fjölmargra viðmælenda í fjölmiðlum er notkun á atviksorðinu „bara“. Orðið getur merkt aðeins, eingöngu og svo framvegis. Einnig er það notað til áhersluauka. Núorðið er það einhvers konar „hikorð“, tafs eða álíka. Gegnir engu hlutverki í almennu tali. Á prenti er það oft ljótur hortittur sem má alveg missa sín. Sko, þadna é segi’ða bara.

Að lokum má nefna hversu lengi margir blaðamenn eru að koma að aðalatriði fréttar. Þessi er þannig.

Tillaga: Svo lengi sem hún verður ekki fyr­ir ein­hverj­um áföll­um þá bara berst hún með vindi.

3.

„Skjálfta­hrina fór í gang rétt undan Reykja­nesi í kvöld.“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Þetta orðalag er í hött. Skjálftar „fara ekki í gang“ heldur byrja, hefjast og svo framvegis. Ótækt er að orða þetta eins og blaðamaður Fréttablaðsins gerir enda er hann líklega óvanur fréttaskrifum.

Tillaga: Skjálfta­hrina hófst rétt undan Reykja­nesi í kvöld.

4.

„Í framboði til varaformanns eru Daði Már Kristófersson, prófessor í auðlindahagfræði og sitjandi varaformaður Viðreisnar …“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 11.2.23.

Athugasemd: Af fréttinni má ráða að tvennskonar varaformenn séu í Viðreisn, annars vegar sitjandi varaformaður og svo varaformaður sem ekki er sitjandi, ef til vill  standandi varaformaður. Ekki veitir af tveimur varaformönnum því hvort tveggja er þreytandi til lengdar, að standa og sitja. 

Auðvitað er þetta útúrsnúningur en maður er alveg gáttaður á vitleysunni sem hrekkur upp úr blaðamönnum sem gera engan greinarmun á ensku og íslensku.

„Sitting chairman“ verður í dauðateygjum íslenskunnar orðað svona; „sitjandi stólsmaður“.

Tillaga: Í framboði til varaformanns eru Daði Már Kristófersson, prófessor í auðlindahagfræði og núverandi varaformaður Viðreisnar …

5.

„Við náttúrulega skoðum allt …“

Frétt á visi.is.

Athugasemd: Hvað þýðir þessi „náttúrulega skoðun“? Ekkert, þetta er talmál sem á ekki erindi á vefsíðu eða prent. 

Blaðamaður verður að hafa auga með orðfæri viðmælanda síns. Hann má ekki birta allt orðrétt, hann þarf skilning á íslensku máli. Blaðamaður hefur fullt leyfi til að breyta orðalagi viðmælanda síns til betri vegar, kunni hann það.

Vandamálið er ekki blaðamaðurinn heldur yfirmenn hans, fréttastjóri og ritstjóri. Þeir lesa ekki fréttir yfir og vanrækja þannig skyldur sínar og allt bitnar á lesendum. Engin gæði, engar kröfur.

Tillaga: Við skoðum auðvitað allt …

6.

„Lík­ams­árás átti sér stað í dag.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er arfavitlaus setning, gjörsamlega innantóm og gagnslaus. Með orðinu líkamsárás er átt við að einhver hafi verið laminn, beittur ofbeldi. Að þetta hafi „átt sér stað“ er tóm vitleysa. Af hverju var ekki sagt:

Ráðist var á mann.

Blaðamaðurinn er greinilega óvanur skrifum.

Ekkert kemur fram um meinta árás. Hvers vegna var maðurinn laminn? Slasaðist hann og þá hvernig? Þurfti að gera að meiðslunum á sjúkrahúsi? 

Blaðamaðurinn kann ekki til verka, gengur ekki frá fréttaskrifum sínum. Engu að síður er frétt um ekki neitt birt. 

Svo klykkir blaðamaðurinn út með þessu: 

Þetta kem­ur fram í dag­bók lög­reglu.  

Hvað með það. Ákveður löggan hvað séu fréttir? Hefur blaðamaðurinn ekki nef fyrir fréttum eða missir hann einfaldlega alla sjálfstjórn og skynsemi og endurritar það sem óskrifandi, skilningsvana löggur halda að séu fréttaefni? Allt bendir til þess því hann notar öll lögguorðin, „árásarþoli“, „gerandi“ og frasann; „vistaður í fangaklefa í þágu rannsóknar“. Ekki nokkur maður notar þessi orð nema lögfræðingar fyrir dómi og löggur sem halda að svona upphefji starf þeirra.

Rafmagnshlaupahjóli var stolið og löggan fór á „vettvang“ og ræddi við „tjónþola“ og „málið er í rannsókn“. Hversu gelt er ekki orðalagið.

„Grunsamlegar mannaferðir voru í „Múlunum“ en enginn grunsamlegur fannst. Hvaða „Múlum“? Telst þetta frétt? Nei, ekki frekar en frásögnin um menn sem fundust sofandi í bíl sínum. Hvað er eiginlega að á Mogganum? Byrjandi í fréttaskrifum skrifar „ekkifréttir“. Enginn leiðbeinir honum enda allir farnir heim í kvöldmat. Engin gæði, engar kröfur.

Tillaga: Ráðist var á mann.

Kostnaðarsamur - er búinn að alast upp í - landris sem slær ekki slöku við

Orðlof

Er hvorugkyn kynhlutlaust?

Að þessu sinni er allt málsamfélagið undir og hvort sem karlkyn eða hvorugkyn á að vera hlutlaust þá skiptir orðalagið Allir velkomnir hópum ekki í tvennt eða greinir þá að á nokkurn hátt. 

Sá sem segir allir á við alla og ekki hluta einhvers hóps. 

Að sama skapi verður að huga að samfellunni í íslenskri málsögu. 

Þó að hvorugkyn yrði tekið upp í hlutleysishlutverki í stað karlkyns yrði svo að segja allt útgefið efni, námsefni, bækur, dagblöð o.s.frv. fram að þeim vatnaskilum á því „kynhlutlausa“ máli sem Íslendingar hafa búið við, talað og ritað í þúsund ár. 

Umfjöllunarefni málþingsins var kynhlutlaust mál, en ekki er gott að segja hvað hugtakið þýðir í raun og veru — er hvorugkyn í íslensku kynhlutlaust? — né heldur hvaða breytingar þurfa að eiga sér stað til að íslenska geti kallast „kynhlutlaus“. 

Finnur Ágúst Ingimundarson. Mál og kyn i ljósi sögu og samtíma. Erindi flutt á málþingi um kynhlutlaust mál 30.4.2022. Málfregnir. Íslensk málnefnd.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Augljóst er að fjöldi farþega er stöðugt minni en áætlanir gera ráð fyrir …“

Leiðari Morgunblaðsins á blaðsíðu 42.

Athugasemd: Farþegar verða varla „minni“. Með illvilja má túlka þetta svo að þeir verði smávaxnari. Betur fer á að orða þetta eins og segir í tillögunni.

Tillaga: Augljóst er að farþegum fækkar meir en áætlanir gera ráð fyrir …

2.

„Tilraunaverkefni um miðnæturopnun í Laugardalslaug á síðasta ári reyndist kostnaðarsamara en áætlanir upp á sex milljónir króna gerðu ráð fyrir í upphafi.“

Frétt á blaðsíðu 5 í Morgunblaðinu 3.2.23.

Athugasemd: Lýsingarorðið dýr virðist vera að hverfa úr málinu. Nú þykir fínna að segja ýmislegt sé „kostnaðarsamara“. 

Málsgreinin er snúin og óþarflega löng miðað við tillöguna.

Í frétt á blaðsíðu 11 í sama tölublaði Morgunblaðsins segir:

Fljótlega kom í ljós að rekstur vélarinnar yrði það kostnaðarsamur að nýta þyrfti hana erlendis. 

Einfaldara hefði verið að segja að reksturinn hafi verið dýr.

Sama dag segir á blaðsíðu 2 í sérblaði Morgunblaðsins um netöryggi:

Valgeir hjá Tölvuaðstoð segir það hvorki þurfa að vera kostnaðarsamt né erfitt að koma netöryggismálum vinnustaða í gott horf. 

Líklega er átt við að þjónustan sé ekki dýr.

Í sama sérblaði segir í fyrirsögn á blaðsíðu 10:

Netárásir geta reynst fyrirtækjum kostnaðarsamar 

Sé átt við að netárásir geti reynst fyrirtækjum dýrar af hverju er það ekki sagt beinum orðum?

Tillaga: Miðnæturopnun í Laugardalslaug á síðasta ári reyndist sex milljónum króna dýrari en gert var ráð fyrir.

3.

„Það eru auðvitað búið að vera forréttindi að vinna í bæjarfélagi sem ég er búinn að alast upp í og elska.“

Frétt á ruv.is.

Athugasemd: Í tillögunni er málið hefðbundið og eðlilegt. Ekki er gott að  eitthvað „sé búið að vera“ forréttindi, það hafa verið forréttindi.

Hvar stendur sá sem „er búinn að alast upp“? Jú, hann er fullorðinn. Maðurinn ólst upp þarna og því tímabili lauk.

Svo er það þetta með sögnina að elska sem notuð er út um allt á enskan máta. 

Í Málfarsbankanum segir:

Hin síðari ár hefur notkun sagnarinnar elska aukist mjög mikið. Oft færi betur á að nota annað orðalag: þrá, dá, þykja vænt um, líka við, vera hrifinn af, vera sólginn í, hrífast af, þykja gott (á bragðið) o.s.frv. allt eftir því hvert samhengið er.

Allt er elskað og því hefur orðið útvatnast eða gengisfallið í málinu. Líklega hitnar enginn lengur eða fær notalega tilfinningu þegar ástin í lífinu segir: „Ég elska þig“. Þetta er ekkert merkilegra en bæjarfélag, súkkulaðisnúður eða kartöfluflögur sem sumir „elska“ en öðrum finnst gott, dá, kunna vel að meta, njóta og svo framvegis.

Tillaga: Það eru auðvitað forréttindi að vinna í bæjarfélagi sem ég ólst upp í og dái.

4.

„Landrisið í Öskju hefur hvergi slegið slöku við í vetur.“

Færsla á Fésbókarsíðu „Eldfjalla- og náttúruvárhóps“.

Athugasemd: Orðatiltækið að slá slöku við merkir að vera kærulaus, vanrækja, vera óduglegur. Allt á þetta við um fólk.

Landris getur ekki „slegið slöku við“.  Útilokað er að segja að „landrisið slái ekki slöku við“, ekki frekar en að segja að skriður í fjalli „standi sig vel“ eða að  flóðin í ánni séu „afkastamikil“. Allt þetta er haft um fólk, ekki dauða hluti.

Í færslunni segir er talað um hálfan „meter“ en ætti að vera metra.

Tillaga: Stöðugt landris í Öskju í vetur.

5.

„RS-veiran hefur greinst í svipuðum mæli og fyrir áramót.“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 6.2.23.

Athugasemd: Af samhenginu í fréttinni mætti ráða að „rs-veiran“ hafi verið ræktuð í mæli eins og skilja mætti af tilvitnuninni.

Hver er þessi rs-veira? Veit það einhver? Skylda blaðamanns er að útskýra, segja frá. Hann hefði átt að geta þess að rs-veira er kvefveira, skammstöfun er af enska heitinu „respiratory syncytial virus“. Sjá nánar á vefsíðunni Heilsuveru. 

Í fréttinni segir:

Streptókokkar A valda skarlatssótt …

Orðið „streptókokkar“ er afar kunnuglegt en fæstir vita í raun að það er heiti á bakteríum sem eru afar fjölbreyttar og geta skaðað fólk á margvíslegan hátt. Þetta uppgötvaði ég með einfaldri leit á vefnum.

Þó blaðamaðurinn viti allt um bakteríur og getur hann ekki ætlast til að lesendur séu jafn fróðir.  

Verkefni blaðamanna er ekki að skrifa niður það sem viðmælendur segja og birta það orðrétt. Það er mun fjölbreyttara og kröfurnar eru meiri. Í gamla daga voru til einkaritarar sem skrifuðu niður það sem aðrir sögðu.

Fréttin er ekki nógu góð, í hana vantar veigamiklar upplýsingar fyrir lesandann og málfar viðmælandans hefði mátt laga.

Tillaga: Kvefveiran sem nefnd er RS hefur greinst í svipuðum fjölda fólks og fyrir áramót.

6.

„Óvænt bilun í varðskipinu Þór reyndist kostnaðarsöm.“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 7.2.23.

Athugasemd: Bilunin var dýr. Punktur. 

Svo má velta því fyrir sér hvort hér hefði átt að standa að bilunin hefði orðið dýrkeypt, afdrifarík og svo framvegis, allt eftir smekk skrifarans. 

Tillaga: Óvænt bilun í varðskipinu Þór reyndist dýr.