Hann og bróðir sinn - landshluti sem má þola lítil loftgæði - hraði tekinn niður

Orðlof

Kynjabreytingar á íslensku máli

Í íþróttum tölum við um liðsmenn og leikmenn. Það gengur ekki að segja liðskarlar, liðskonur eða liðsfólk. Þar passar heldur ekki að segja leikkonur, leikkarlar eða leikarar. Einu gildir þegar konur og karlar eru saman í liði. Kyn þeirra eða kynvitund breyta þar engu um. 

Það einkennir orðið allir að útiloka engan. Orðalagið „allir velkomnir“ gildir án undantekninga. 

Orðalagið „öll velkomin“ gildir líka án undantekninga en það hljómar bjagað og enskuskotið. 

Þekkt er máltækið allir sem vettlingi geta valdið. Þá eru allir meðtaldir nema þeir sem ekki komast, hafa ekki heilsu eða nægan þroska til að geta mætt, allt óháð kyni og kynvitund þeirra. Þarf samt að breyta máltækinu? 

Gunnar Hrafn Birgisson. Grein á blaðsíðu 16 í Morgunblaðinu 6.6.23.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Steingrímur fær mál sitt ekki endurupptekið eins og bróðir sinn.“

Frétt á ruv.is.

Athugasemd: Þetta er beinlínis rangt. Í gælum segir frænkan við litla drenginn: Ó, hann er alveg eins og babbi sinn (á að vera hans). Litla dúllan er alveg eins og mamma sín (hennar). 

Í íþróttafréttum er oft sagt eða álíka: Hann var langt á undan keppinautum sínum (hans).

Ofangreint er fyrirsögn fréttar. Margt bendir til að einhverjir aðrir en blaðamenn skrifi fyrirsagnirnar sem er ekki gott því þeim er um kennt skolist eitthvað til.

Tillaga: Steingrímur fær ekki mál sitt endurupptekið eins og bróðir hans.

2.

„Félagið EE Development hyggst hefja sölu …“

Frétt á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 8.6.23

Athugasemd: Mjög undarlegt að fyrirtæki sem starfar á Íslandi og byggir hús fyrir heimamarkaðinn skulu heita ensku nafni. 

Svona óþrif, útlend heiti á íslenskum fyrirtækjum, fer vaxandi, því miður. Afleiðingin er lakari tilfinning fyrir íslenskunni. Svo hæg er þessi róttæka bylting að fáir taka eftir henni, öllum virðist sama.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Farin af landi eftir að hafa verið hótað endurkomubanni.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Yfirleitt er sagt að maður hafi farið úr landi. Stundum er manni vísað úr landi og fer hann þá af landi brott, aðrir flytjast sjálfviljugir af landi brott. 

Aflandsfélag er sagt vera fyrirtæki sem er í skattaskjóli í öðru landi (off-shore á ensku). 

Fjöldi dæma eru um aflandsvind, það er vindur sem fellur af landi og út á sjó.

Svo er það þetta með endurkomuna. Í íþróttum er oft talað um að boltalið hafi komið til baka eða endurkoman hafi verið frábær. Þetta skilst varla en meira um það síðar.

Tillaga: Farin úr landi eftir að hafa verið hótað endur­komu­banni.

4.

„… nokkrar vikur eftir því hvernig árásarliðinu veitti af.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 9.6.23.

Athugasemd: Líklega á þarna að standa reiddi af. Þetta er sögnin að reiða, til dæmis: við reiðum okkur á vini okkar.

Fréttin er afar fróðleg. Blaðamaðurinn skrifar nær daglega um stöðu mála í árásarstríði Rússa í Úkraínu og af mikilli þekkingu. 

Tillaga: … nokkrar vikur eftir því hvernig árásarliðinu reiddi af.

5.

„Austurströnd Bandaríkjanna hefur mátt þola lítil loftgæði síðustu daga …“

Frétt á Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 9.6.23.

Athugasemd: Þetta er slöpp setning og órökrétt. Aðalatriðið er reykur frá skógareldur sem er ástæða mengunarinnar og varla þarf að taka það fram að þá verða loftgæði léleg. 

Þarna er átt við að fólk á austurströndinni hafi mátt þola mengunina. Blaðamaðurinn hefði mátt hugsa sig betur um. Hann festist þess í orðaflækju í stað þess að skrifa eðlilega. Vera má að hann sé að þýða úr amerískum fjölmiðli. Tillagan er mun skárri.

Fljótaskriftin á fréttinni er greinileg:

… að stunda líkamsrækt utandyra, og sagði að rétt væri að halda gluggum lokuðum og ganga með góða grímu utandyra. 

Blaðamaðurinn sér ekki nástöðuna sem þó blasir við lesendum. Vonandi veit hann hvað nástaða er.

Tillaga: Mikil mengun hefur verið síðustu daga á austurströnd Bandaríkjanna vegna …

6.

„Hraði er tekinn niður og eru vegfarendur beðnir að aka um vinnusvæðið með gát.“

Frétt á vef Vegargerðarinnar.

Athugasemd: Þetta er skrýtið orðalag. Væntanlega er átt við að hraðinn eigi að vera minni en endranær. Er þá ekki eðlilegra að segja að hámarkshraði sé lækkaður? 

Stundum auka ökumenn hraða bílsins og einnig þarf oft að lækka hann eða minnka. Í almennu máli er aldrei talað um að „taka hraða niður“ þegar draga þarf úr honum. 

Tillaga: Hámarkshraði er lækkaður og vegfarendur beðnir að aka með gát um vinnusvæðið.

Klauf Everest - dælubíll sem forðaði tjóni - mikil vinna verið unnin

Orðlof

Greinir og eignarfornafn

Þó keyrir um þverbak(ið?) þegar greinir OG eignarfornafn fylgja ólíklegustu fyrirbærum, líkt og þau séu okkur sérlega náin. 

Gott og vel með börn (Sifin mín á afmæli í dag, þá er Bjarkinn okkar loksins fermdur, þessi gullmoli fékk nafnið sitt í dag ... úff, samt) en þá er ekki allt talið, því: „Það eru ekki allir sem ræða opinskátt um ófrjósemina sína,“ sagði sérfræðingur. Og annar: „Það er svifrykið okkar sem ...“ Óvænt stílbragð og í sjálfu sér frjálst, enda höfum við alltaf val(ið). 

Sigurbjörg Þrastardóttir. Tungutak í Morgunblaðinu 27.5.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Klauf Ev­erest-fjall fyr­ir ömmu …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvorki fjallamenn né aðrir hafa klofið hafa fjöll og raunar ganga engar sögur af mönnum sem hafa reynt það. Sem betur fer er hæsta fjall jarðar, Everest, óbreytt. Skiptir engu þó vefútgáfa Moggans haldi því fram að fjallgöngumaður hafi „klofið“ tindinn.

Í fréttinni segir:

Í þetta sinn gekk ferðalagið bet­ur og klauf Yandi tind­inn …

Og:

Hug­mynd­in um að kljúfa Ev­erest …

Eftirfarandi málsgrein bendir til að blaðamaðurinn kunni ekki að beygja sögnina að klífa:

Til­finn­ing­in við að kljúfa tind­inn hafi verið mögnuð og hann sé sér­stak­lega stolt­ur yfir því að hafa klifið tind­inn

Ég veit ekki hvort sé hræðilegra að frétt fái að standa með villum og vitleysum í langan tíma á vefútgáfunni eða að enginn í ritstjórninni skuli leggja það á sig að lesa fjölmiðilinn með gagnrýnum augum. Hvað í ósköpunum eru stjórnendur Moggans að gera?

Svo er það ofnotaða orðalagið „að toppa tindinn“. Út af fyrir sig er það ekki rangt þó flestir reyni að ná tindinum, komast á tindinn. Þeir sem klífa Everest leggja mikið á sig og hreint út sagt niðurlægjandi að segja þá hafa „toppað“ fjallið.

Í fréttinni segir:

… þegar hann toppaði tind Ev­erest-fjalls í síðustu viku.

Svo þetta:

Ferðalagið var önn­ur til­raun Yandi til þess að toppa Ev­erest … 

Lítum á misheppnuð skrif blaðamannsins mildum augum en stjórnendur miðilsins standa sig hörmulega illa. Það var ekki fyrr en tíu tímum síðar að fréttin var lagfærð. Þá höfðu margir lesendur blaðsins hneykslast á henni til dæmis á Facebook.

Í laugardagsblaði Morgunblaðsins 27.5.23 er frétt á blaðsíðu 16 og er þar greint frá afreki Kúbumannsins á Everest og er fréttin merkt sama blaðamanni og sú í vefútgáfunni. Þar kemur hvergi fram að maðurinn hafi klofið fjallið og óneitanlega dregur það svolítið úr afrekinu.

Blaðamönnum er hollt að hafa í huga að fjölmargir lesendur eru vel að sér í íslensku og sjá umsvifalaust villur. Villuleitarforrit eru góð en alls ekki fullkomin. Þau eru beinlínis heimsk, hugsa ekki; hafa ekkert vit á orðalagi, málsháttum, orðtökum eða stíl. Betra er því að vanda sig.

Tillaga: Kleif Ev­erest-fjall fyr­ir ömmu …“

2.

„Það átti fyrir Eyjólfi að liggja að falla fyrir hendi systur sinnar sem …“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Orðalagið er kjánalegt: fyrir honum að liggja að falla. Margir eru blindir á eigin skrif, átta sig ekki á því sem betur mætti fara. Góðir skrifarar fá hjálp, biðja aðra um að lesa yfir, laga og leiðrétta. Tilsögn er byrjendum óskaplega mikilvæg.

Blaðamaðurinn tók til þess ráðs að endursegja grein sem hafði birst í öðrum fjölmiðli árið 1992. Í sannleika sagt er heimildin miklu betur skrifuð.

Tillaga: Örlög Eyjólfs urðu þau að systir hans myrti hann…

3.

„Mannvit mun í framhaldinu taka upp nafnið COWI …“

Frétt á blaðsíðu 34 í Morgunblaðinu 1.6.23.

Athugasemd: Fagurt orð er mannvit og hreinlega afbragðs heiti á fyrirtæki. Nú hefur það verið selt til Dana og mun framvegis nefnast Cowi. Íslenskunar óhamingju verður allt að vopni, svo  alkunnu orðalagi sé umsnúið.

Og nú virðast danskir Cowi menn ætli að reka Mannvit án mannvits og vonast til enn meiri viðskipta enda sagt að mörlandinn sé veikur fyrir útlendum heitum fyrirtækja.

Tilhneigingin er sú að fleiri og fleiri fyrirtæki kasta ágætum heitum á íslensku fyrir róða og taka upp ensk heiti eða ruglingslegar skammstafanir. Þetta er miður en er hluti af niðurlægingu íslenskrar tungu og hnignun hennar og þeim Íslendingum til skammar sem svona gera.

Cowi ... Hrikalegt.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Dælubíll var kallaður út og tókst að forða tjóni.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Eins gott að dælubílnum tókst að bjarga tjóninu, koma því á öruggan stað.

Íslenskukennarinn í mennta- eða framhaldsskóla hefði aldrei samþykkt að hægt sé að „forða tjóni“. Þess í stað er reynt að koma í veg fyrir tjón og stundum tekst það.

Nú eru sumarstarfsmennirnir komir til starfa á fjölmiðlunum. Þeir eiga að sjálfsögðu að vera ferskari og betur skrifandi en gömlu jálkarnir. 

Í fréttinni er sagt að „einstaklingar“ hafi verið fluttir á slysadeild. Ekki menn heldur einstaklingar. Hver skyldi vera munurinn á þessum tveimur tegundum? 

Tillaga: Dælubíll var kallaður út og með honum tókst að afstýra tjóni.

5.

„Á Íslandi hefur einnig mikil vinna verið unnin að undanförnu til að tryggja orkuöryggi almennings.“

Aðsend grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 5.6.23. 

Athugasemd: Vinna er unnin, stökk er stokkið, hlaup er hlaupið, skrif eru skrifuð. Þetta eru furðulegar samsetningar og sjást stundum í fjölmiðlum.

Ofangreind tilvitnun er stirðbusalega orðuð og greinin öll frekar stofnanaleg.

Tillaga: Á Íslandi hefur mikið verið gert til að tryggja orkuöryggi almennings.

 

Undilendi á fjallstoppum - raungerist þetta raungerist annað - fara offörum

Orðlof

Fjörfiskur

Ekki eru þó allir fiskar lagardýr því orðið fiskur getur einnig þýtt ’vöðvi’ eða ’þroti undir húð’. 

Þessa merkingu má t.d. sjá í orðunum fjörfiskur ’ósjálfráðir vöðvakippir í andliti’, kinnfiskur (einkum í lýsingarorðinu kinnfiskasoginn) og í orðatiltækinu að vaxa fiskur um hrygg sem merkir ’að eflast, taka framförum’.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þessi mikli fjallasalur er ólíkur öðrum fjöllum á Vestfjörðum að því leyti að mun minna undirlendi er á fjallstoppum …“

Frásögn á Þingeyrarvefnum.

Athugasemd: Ofangreind tilvitnun er frekar brosleg. Giska má á að höfundurinn eigi við að tindar séu efst á fjöllunum, ekki slétta eins og víða er á Vestfjörðum.

Engu að síður er vefurinn áhugaverður, ekki síst sá sem fjallar um gönguleiðir enda hef ég í hyggju að arka að minnsta kosti eina þeirra í sumar.

Tillaga: Þessi mikli fjallasalur er ólíkur öðrum fjöllum á Vestfjörðum því tindar eru efst, ekki sléttur.  …

2.

„Raungerist sú sviðsmynd er ólíklegt að áform stjórnvalda um stórfellda uppbyggingu íbúða á næstu tíu árum muni raungerast.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 23.5.23.

Athugasemd: Sögnin að „raungera“ er afskaplega gáfuleg en þarna hefur myndast nástaða sem er aldrei góð.

Orðalagið tekur blaðamaður Moggans úr hagspá ASÍ. Í henni lifir kansellístíllinn góðu lífi eins og sveppur í rakaskemmdri íbúð.

... að íbúðafjárfesting dragist saman á næsta ári, þar sem hærri fjármagnskostnaður og minni eftirspurn eftir húsnæði kunna að hafa neikvæð áhrif á byggingaráform verktaka.

Hjá ASÍ virðist ekki mælt á alþýðumáli en hugsanlega er átt við eftirfarandi:

Kaup á íbúðum mun dragast saman á næsta ári vegna þess að hærri vextir og lítil eftirspurn mun draga úr byggingaframkvæmdum.

Alþýða manna talar ekki um að eitthvað „raungerist“, aðeins gáfumannaelítan notar svona framandleg orð. Flestir myndu orða þetta eins og segir í tillögunni,

Tillaga: Gagni þetta eftir verður varla af stórfelldri uppbyggingu íbúða á vegum stjórnvalda á næstu tíu árum.

3.

„Þjálfun flugmanna er auðvitað eitthvað sem verður að ljúka áður en hægt er að láta Úkraínumenn fá F-16 vélar.“

Frétt á DV.is. 

Athugasemd: Margir blaðamenn hafa ekkert auga fyrir stíl. Bendi lesandanum á að bera saman tilvitnunina og tillöguna.

Tillaga: Þjálfun flugmanna verður að ljúka áður en hægt er að láta Úkraínumenn fá F-16 vélar.

4.

„Valkostirnir hafa alltaf verið skýrir.“

Aðsend grein á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 24.5.23.

Athugasemd: Vera má að baráttan gegn draslorðinu „valkostur“ sé fyrir löngu töpuð en enn er þó leyfilegt að spyrna við fótum. Orðið er myndað af val og kostur en bæði geta komið í stað „valkostur“. 

Gáfumenn hafa búið til „valkostagreining“ enda er líklega of mikil vinna að greina kosti.

Mörg álíka kjánalega mynduð orð eru til. Nefna má tvítekningarorðið bílaleigubíll, Bláfjallafjallgarður, pönnukökupanna, borðstofuborð, hestaleiguhestur, gönguskíðagöngukeppni, orðabókarorð og mörg fleiri brosleg orð sem eiginlega eru aðeins til gamans, en sum eru þó í fullri notkun.

Engum stekkur þó bros á vör þegar „valkostur“ ber á góma. Eiga þó allir val þó kostirnir séu fáir; brosa eða ekki.

Höfundur talar um „sitjandi ríkisstjórn“ þó nóg hefði verið að nefna ríkisstjórnina, það er með greini, því hverju sinni er aðeins ein við völd. Enginn ruglast á því. Stundum er talað um núverandi ríkisstjórn. Allur gangur er á því hversu oft ráðherrar sitji eða standi.

Gagnslaust og alger óþarfi er að troða enska orðalaginu „sitting government“ inn í íslensku. Því fylgir aðeins ógagn. Að öðru leyti er greinin áhugaverð og vel skrifuð.

Tillaga: Kostirnir hafa alltaf verið skýrir.

5.

„Lönd alræmd fyrir aftökur „fóru offörum“.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Offari er atviksorð, þekkist einkum í orðasambandinu að fara offari. Orðið „offör“ þekkist ekki.

Tillaga: Lönd alræmd fyrir aftökur „fóru offari“.

Hver koma á fundinn - konan sem sigraði Eurovision - maísólin hefur lítið sést í ár

Orðlof

Þrástagl

Sambandið ekki fer saman hljóð og mynd er fín líking og skemmtilegt dæmi um það hvernig tækninýjungar verða uppspretta nýjunga í málnotkun. En það er æskilegast að nýjungar auðgi málið, komi til viðbótar því sem fyrir er í stað þess að ryðja því brott. 

Það er samt það sem virðist vera að gerast – samböndin ekki fara saman orð og athafnir og ekki fara saman orð og gerðir sem áður voru algeng, m.a. í máli alþingismanna, eru á hröðu undanhaldi – á árunum 2017-2021 eru aðeins fjögur dæmi um það fyrrnefnda í þingræðum en ekkert um það síðarnefnda. 

Þessi sambönd eru þó góð og gild og því væri æskilegt að fólk hugaði að því hvort ekki mætti stundum nota þau í stað þess að þrástagast á ekki fer saman hljóð og mynd.

Eiríkur Rögnvaldsson.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hver koma á leiðtogafundinn?“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Yfirleitt er fréttavefur Ríkisútvarpsins nokkuð vel skrifaður og lítið um stafsetningavillur. Nú virðist vera að bannað sé að nota orð í karlkyni sé fjallað um bæði karla og konur. Engir eru lengir velkomnir heldur eru „öll velkomin“. Um leið má ekki segja frá því hverjir koma heldur „hver koma“.

Tillaga: Hverjir koma á leiðtogafundinn?

2.

„Unga fólkið að velja nám á allt annan hátt en áður.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Þarna ætti að standa eins og segir í tillögunni. Óskiljanlegt hvers vegna þarna er sögn í nafnhætti.

Þetta er ekki flókið. Nafnorðið fólk er eintöluorð og sögnin lagast ósjálfrátt að því, það (fólkið) velur.

Tillaga: Unga fólkið velur nám á allt annan hátt en áður.

3.

„Konan sem sigraði Eurovision.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Sumir blaðamenn halda að það sé hægt að „sigra keppni“. Þegar þeim er bent rökréttara sé að „sigra í keppi“, segja þeir bara „úbbs“.

Tillaga: Konan sem sigraði í Eurovision.

4.

„Í Eyja­fjarðarsveit, í um 16 km akst­urs­fjar­lægð frá Ak­ur­eyri, er að finna …“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Það er þetta með „aksturfjarlægðina“. Skyldi „göngufjarlægðin“ frá Akureyri vera meiri eða minni. Eða „hjólafjarlægðin“? Ef til er of mikið að tala um „flugfjarlægð“.

Hvað er að því að skrifa eins og segir í tillögunni? 

Stundum væri hægt að segja að „akstursfjarlægðin“ frá Akureyri sé tíu mínútur, en það er flatt og ómerkilegt orðalag. Betra er að segja að það taki tíu mínútur að aka þangað frá Akureyri.

Og hvað merkir orðalagið „er að finna“? Bújörðin er ekki týnd. Hún er þarna, hefur alltaf verið þarna og verður um alla framtíð. 

Í upphafi fréttarinnar segir:

Smart­land tók sam­an fimm dýr­ustu jarðir lands­ins í dag, en þær eiga það sam­eig­in­legt að vera stór­ar og um­kringd­ar ein­stakri náttúrufegurð.

Hvernig er hægt að „taka saman jarðir“? Líklega á blaðamaðurinn við að hann hafi tekið saman yfirlit um þessar jarðir.

Varla eru jarðirnar „umkringdar einstakri náttúrufegurð“. Einstök náttúrufegurð einnar jarðar útilokar að önnur jörð sé líka þannig. Orðið „einstök“ á þarna ekki við. Raunar er orðið ofnotað rétt eins og „sérstakur“.

Varla rökrétt að segja að einstök náttúrufegurð sé á eitt þúsund jörðum á Íslandi.

Blaðamaðurinn hefði til dæmis getað sagt:

Fimm dýr­ustu jarðir lands­ins eiga það sam­eig­in­legt að vera stór­ar og náttúrufegurðin er mikil.

Eflaust er þetta með náttúrufegurðina frekar ofmælt en sínum augum lítur hver á silfrið. Þetta síðasta minnir á gamlan kunningja sem átti það til að fara rangt með málshætti og sagði: Sínum augum lítur hver á svínið.

Tillaga: Í Eyja­fjarðarsveit, um 16 km frá Ak­ur­eyri, er …

5.

„Maísólin hefur sáralítið sést í ár.“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 18.5.23.

Athugasemd: Var það ekki ráðherra sem sagði þessi fleygu orð: „Nú er 17. júní um allt land“. Hér er nýtt gullkorn: „Maísólin hefur lítið sést í ár“.

Og enn má bæta við: Vonandi sést maísólin í júní eða síðar á árinu. Vinir mínir fyrir austan segja margir að Hornafjarðarmáninn sé öllum fegurri.

Í alvöru talað: Var þessi fyrirsögn gerð með vilja eða ætlaði blaðamaðurinn að orða þetta eins og segir í tillögunni?

Fréttin hefði mátt vera betur skrifuð. Hér eru dæmi:

Hitinn raðast í 7. hlýjasta sæti aldarinnar … 

Á langa listanum er hitinn nú í 25. hlýjasta sæti …

Mér finnst eins og blaðamaðurinn hafi ekki haft áhuga á efni fréttarinnar, flýtt sér að skrifa og farið í kaffi.

Tillaga: Maísólin hefur sáralítið sést.

6.

„Indversku sendiherrahjónin buðu til fögnuðar í Hússtjórnarskólanum.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Ýmsum kann að finnast orðið fögnuður vera þarna tortryggilegt, vera rangt skrifað. Engu að síður beygist orðið svona:

fögnuður
fögnuð
fögnuði
fögnuðar/fagnaðar

Eignarfallið getur verið á tvo vegu eins og þarna sést. Skrifaranum í sjálfsvald sett hvort hann velur.

Tillaga: Engin tillaga.

 

 

 

Úr stjórn stíga - útsýni til Hvalfjörðs og Skarðsheiðina - Frakkland bauð afhroð

Orðlof

Eykt

Orðið eykt merkir meðal annars: þrjár klukkustundir. 

Í sólarhringnum eru því átta eyktir. Skil milli þessara átta eykta kallast eyktamörk. 

Þau eru: 

ótta (kl. 3)
miður morgunn (kl. 6)
dagmál (kl. 9)
hádegi (kl. 12)
nón (kl. 15)
miðaftann (kl. 18)
náttmál (kl. 21)
miðnætti (kl. 24)

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Úr stjórn fé­lags­ins stíga …“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Þegar einhver hættir í stjórn félags er venjulega sagt að hann gangi úr stjórn eða beinlínis að hann hætti.

Stjórn félags er hvorki farartæki né hús og því er ekki rétt að segja að maður „stígi úr stjórninni“ í þeirri merkingu að hann hætti. 

Hefur einhver heyrt dæmi um að maður „stígi inn í“ stjórn félags“, það er taki þar sæti? 

Tillaga: Úr stjórn fé­lags­ins ganga …

2.

„Tekur einhverja daga í vinnslu.“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 12.5.23.

Athugasemd: Margir tala um „einhverja daga“. Aðrir myndu frekar orða þetta eins og segir í tillögunni. 

Ljóðabók Einars Más Guðmundssonar heitir „Er nokkur í Kórónafötum hér inni?“ 

Eru einhverjir á móti tillögunni? spyr fundarstjórinn. Nokkrir réttu upp hönd.

Á veður.is segir:

Voraðstæður og almennt lítill snjór á svæðinu en þó einhver snjór efst í fjöllum sem …

„Einhver snjór“ er flatt og ómarkvisst, jafnvel rangt, enda segir orðalagið ekkert. Höfundurinn hefði átt að segja að þarna sé dálítill snjór eða nota önnur lýsingarorð.

Furðuleg notkun á fornöfnunum einhver og nokkur er hægt að finna víða á vefnum. Á auðlindin.is segir:

Okkur finnst að við eigum ekki að þurfa að kljást við stærstu fyrirtækin í sjávarútvegi um einhver nokkur tonn sem munar þá engu.

Þarna er orðinu einhver ofaukið. Engu að síður er svona orðalag víða á netinu. Svona hef ég aldrei séð áður.

Tillaga: Tekur nokkra daga í vinnslu. 

3.

„Útsýnið er virkilega fallegt og næst til Snæfellsjökuls, Hvalfjörðs, Akrafjalls og Skarðsheiðina.“

Fasteignaauglýsing á mbl.is.

Athugasemd: Hér er illa skrifað og fullt af villum. „Útsýnið næst til“ er ókunnuglegt. „Nær það til“ þessara fjalla? 

Ekki er flókið að beygja örnefnið Hvalfjörður, eignarfallið er Hvalfjarðar. Villan er eiginlega ófyrirgefnleg.

Yfirleitt er ekki ákveðinn greinir hafður með örnefnum. Betur fer á því að tala um Skarðsheiði, ekki „Skarðsheiðina“.

Textahöfundur hefur örnefnin í eignarfalli, þó ekki Skarðsheiði. Hann fullyrðir að útsýni sé „til Skarðsheiðina“. Örnefnið Skarðsheiði beygist eins í öllum föllum nema í eignarfalli; Skarðsheiðar.

Skelfing er það nú flatt að segja að frá húsi við Hvalfjörð sé útsýni yfir hann.

Snæfellsjökull sést lengst í fjarska og varla að taki því að nefna hann.

Tillaga: Útsýnið er virkilega fallegt. Frá húsinu sést vítt yfir nágrenni Hvalfjarðar, allt frá Akrafjalli í vestri og að Þyrli í austri. Á björtum degi sést Snæfellsjökull.

4.

„Í sprækri sparkelli.“

Frétt á blaðsíðu 20 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 14.5.23.

Athugasemd: Margt er ungs manns gaman. Einn snjallasti og orðfimasti blaðamaður Moggans leikur sér hér með tungumálið og býr til nýyrðið sparkelli. 

Orðið á ekki við um kellingu (kelli) sem sparar, spar-kelli. Það á við fótboltamann sem er orðinn „aldraður“ og þjáist af spark-elli. 

Merkilegast við umfjöllunina er að ellismellirnir eru allir undir fertugu og því varla ellimóðir en gætu verið komnir að fótum fram í sparkinu.

Árið 961 er allir voru að heyverkum í Tungu í Saurbæ í Dölum nema Hólmgöngu-Bersi sem lá veikur heima, samkvæmt því sem segir í Laxdælu. Með honum var veturgamall drengur í vöggu, Halldór Ólafssonar páa, fóstursonur Bersa, bróðir Kjartans Ólafssonar, söguhetjunnar í Laxdælu. Svo óheppilega vildi þá til að vagga Halldórs veltur og hann lendir á gólfinu. Gat Bersi ekki komist til hans. Orti hann þá:

Liggjum báðir í lamasessi
Halldórr ok ek
höfum engi þrek
veldur elli mér
en æska þér
þess batnar þér
en þeygi mér.

Þetta er ein svo óskaplega mörgum fögrum vísum sem eru í íslenskum fornbókmenntum. Halldór nær sér af æsku sinni en Bersi ekki af elli.

Eftir sparkelli fótboltamanns líður væntanlega langur tími þar til Elli kerling birtist.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Frakkland bauð afhroð.“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Þetta er rangt. Afhroð getur merkt ósigur, tjón, tap eða skaði. Enginn býður afhroð, ekki frekar en að á boðstólum séu ólán af ýmsu tagi. Hins vegar er hægt að bíða afhroð eða gjalda afhroð.

Fréttin fjallar um Eurovision og lélegt gengi franska lagsins, það beið afhroð. 

Merkilegt er að síðar í fréttinni segir „… beið enn og aftur afhroð.“ Þá er farið rétt með. Þetta gæti bent til þess að blaðamaðurinn hafi ekki skrifað í fyrirsögn „bauð afhroð“ heldur einhver annar; hönnuður blaðsins eða ritstjóri. Í sjálfu sér skiptir engu hver ber ábyrgð, fréttin er skemmd rétt eins og þegar salmonella finnst í matvælum.

Á Vísindavefnum segir Guðrún Kvaran prófessor:

Orðasambandið að gjalda afhroð ’verða fyrir miklu tjóni’ var vel þekkt í fornu máli. Fræðimaðurinn A.M. Sturtevant taldi upprunalega mynd orðtaksins gjalda afráð, sem einnig er þekkt í fornu máli, og eru þeir Ásgeir því sammála um það. Halldór Halldórsson (1968:4) segir afráð merkja 'afgjald’ og að frummerking orðtaksins hafi verið ’greiða afgjald’.

Afhroð er einnig notað með sögnunum gera og bíða. 

Elst dæmi um að bíða afhroð í Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans er frá 1941:

hlaut bleikjustofninn að bíða ógurlegt afhroð við slíka rányrkju.

Dæmi um gera afhroð er:

Hitt er víst, að Plágan gerði mikið afhroð í mannfalli.

Hér er merkingin ’valda tjóni’.

Óvanir blaðamenn freistast til að nota orðasambönd, málshætti og orðtök sem þeir skilja ekki til fullnustu en láta slag standa og birta. Afleiðingin verður oft tómt bull rétt eins og hér. Enginn flettir upp í orðabók og er þó málið.is afar handhægt verkfæri. Skemmd frétt bitnar eingöngu á lesendum.

Tillaga: Frakkland beið afhroð.

6.

„Hvað ef það er afi sem bjáni?“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Í setninguna vantar sögnina að vera. Mistök geta hent en að láta þau standa fram eftir öllum degi bendir til annars af tvennu: Blaðamenn og þar með talinn ritstjóri lesa ekki eigin fjölmiðil eða að þeir bera ekki skynbragð á eðlilegt mál. Hvort tveggja er afar slæmt.

Heimildin er frétt á TV2 í Danmörku, þar stendur:

Hvad nu, hvis det er bedstefar, der er et røvhul?

Danskan skilst en ekki íslenskan.

Tillaga: Er það afi sem er bjáni?

Rúta innihélt barnafjölskyldur - sigra stríðið - 800 milljónir

Orðlof

Komma

Komma er notuð þegar setningar koma hver á eftir annarri í sömu málsgrein án þess að þær séu tengdar með samtengingu. 

Setningar eru því annaðhvort aðgreindar með kommum eða tengdar með samtengingum.  

Sumir fengu ís ,  aðrir vildu frekar köku.

Sumir fengu ís en aðrir vildu frekar köku.

Rúna vann fyrstu skákina ,  gerði tvö jafntefli en tapaði fjórðu skákinni.

Rúna vann fyrstu skákina og gerði tvö jafntefli en tapaði fjórðu skákinni.

Mér leiddist inni ,  gat ekki fest hugann við neitt ,  fór út og gekk dálitla stund.

Íslensk réttritun eftir Jóhannes B. Sigtryggsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Réðust á rútu sem innihélt barnafjölskyldur.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Í sjálfu sér er þetta ekki rangt en telst einstaklega kjánalegt orðalag og bendir til að blaðamaðurinn sé ekki vanur skrifum. Varla þarf að útskýra þetta nánar. 

Tillaga: Réðust á rútu sem í voru barnafjölskyldur.

2.

„Liðið spilaði áferðafallegan og sókndjarfan fótbolta en það dugði ekki til sigurs.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Hvernig getur það gerst að svo fallega rituð málsgrein sé í fjölmiðlinum DV sem síst af öllu er þekktur fyrir vandað málfar. Ofangreind málsgrein glitrar sem perla í xxx. Meira að segja öll fréttin er vel skrifuð.

Ekki þekki ég blaðamanninn, hvorki persónulega né af afspurn. Myndi ráðleggja ritstjóra DV að fá hann til að kenna öðrum blaðamönnun að skrifa á góðri íslensku og vanda stílinn.

Öðrum fjölmiðlum ráðlegg ég að reyna að bera víurnar í blaðamanninn. Hann væri alls staðar happafengur. Tek það fram að þessi umsögn er ekki og á ekki að vera oflof.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„… en vildi ekki svara því hver hann vildi að sigri stríðið né …“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Útilokað er að „sigra stríð“ vegna þess að stríð er ástand en ekki þátttakandi. Þar af leiðir að hægt er að sigra í stríði og í keppni.

Fréttin er ekki vel skrifuð. Í henni stendur til dæmis:

Rússar og Úkraínumenn eru að deyja. Ég vil að þeir hætti því og því get ég bjargað á sólarhring.

Seinni málsgreinin er óskiljanleg en höfð eftir fyrrverandi forseta Bandaríkjanna og blaðamaðurinn hefði átt að benda á hversu órökrétt tal hans er.

Í fréttinni stendur:

Hann sagði að ef Demókratar samþykki ekki stórfelldan niðurskurð á fjárhagsáætlun þyrftu Repúblíkanar að knýja fram vanskil …

Hvað merkir að „knýja fram vanskil“? Þeir sem fylgjast með bandarískum stjórnmálum vita að átt er við skuldaþak bandarískra fjárlaga, sé hámarkið ekki hækkað leiðir það til vanskila ríkissjóðs. Óljóst er hins vegar hvort blaðamaðurinn viti það því hann gerir ekki neina tilraun til að skýra orðalagið út fyrir lesendum sem margir vita ekki.

Tillaga: … en vildi ekki svara því hver hann vildi að sigri í stríðinu né …

4.

„Sagði stofnunin að fyrirhugaður brottflutningur myndi skilja eftir sig stórt og hættulegt skarð fyrir starfsemi versins.“

Frétt á blaðsíðu 42 í Morgunblaðinu 11.5.23.

Athugasemd: Orðalagið er óskiljanlegt. Blaðamaðurinn hefði átt að skýra þetta nánar. 

Í fréttinni stendur:

… og sagði hann að Rússar væru hryggir yfir andláti Soldins, en að það þyrfti að rannsaka betur hvernig andlátið hefði borið að höndum. 

Orðið andlát er þarna í nástöðu sem auðvelt er að komast hjá.

Maðurinn dó á vígstöðvunum í Úkraínu, féll. Betur hefði farið á því að tala um dauða hans frekar en andlát.

Að öðru leyti er greinin vel skrifuð og afar fróðleg eins og blaðamanninum er von og vísa.

Tillaga: Engin tillaga

5.

„800 milljónum af fjárlögum íslenska ríkisins árið 2023 er …“

Aðsend grein á blaðsíðu 45 í Morgunblaðinu 11.5.23. 

Athugasemd: Greinarhöfundur byrjar grein sína á tölustaf sem er furðulegt. Ekki á að setja tölustaf í upphafi málsgreinar. Aldrei. 

Sá sem  skilur ekki regluna ætti að gúgla hana eða spjalla við íslenskukennara.

Tillaga: Átta hundruð milljónum af fjárlögum íslenska ríkisins árið 2023 er …

Hraðskreiðir menn - kýr sem bar kálfi - flugskeytið ferðaðist

Orðlof

Hellast eða heltast úr lestinni

Orðatiltækið á uppruna sinn að rekja til þess þeim tíma þegar hestar voru helsti fararskjótinn, en þá gat komið sér illa þegar margir voru á ferð saman ef einn hestur varð haltur og gat ekki fylgt lestinni lengur. Þar sem slík lest er ekki ílát er hins vegar ekki hægt að hella neinu úr henni.

Wikipedia. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Heyja hraðskreiðustu menn heims einvígi?“

Frétt á ruv.is.

Athugasemd: Varla er rangt að segja mann hraðskreiðan. Það getur þýtt sá sem fer hratt yfir. Eitt hundrað metra hlaup er kallað spretthlaup og líklega kemur sprettharði náunginn fyrr í mark en sá hraðskreiði nema því aðeins að sá síðarnefndi sé viðbragðsfljótari en hinn og eldfljótur að hlaupa og vinnur.

Í fréttinni segir blaðamaðurinn að sigurvegarinn hafi verið sprettharðari og það er rétt.

Bíllinn minn er nokkur ágætur en margir eru hraðskreiðari. 

Yngri sonur minn var hraðskreiður áður en hann lærði að ganga, ekki mátti af honum líta þá var hann kominn þangað sem hann mátti ekki vera. Eldri sonur minn er hlaupagikkur, ekki beinlínis sprettaharður en hraður og þolinn.

Ég held að fráustu hlauparar í heimi séu afar sprettharðir og þeir hlaupa eitt hundrað metrana enn skríða þá varla.

Tillaga: Heyja spretthörðustu menn heims einvígi.

2.

„Í Grebbestad í Svíþjóð er að finna guðdómlegt sum­ar­hús.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Orðalagið „er að finna“ er tilgerðarlegt þegar það er ofnotað. Í fréttinni er sagt frá fimm sumarhúsum. Sagt er að þau séu öll „að finna“ einhvers staðar. Nástaða truflar lesendur. Tilgerðarleg skrif gera það líka. Orð eins og „guðdómlegur“ sem er tvisvar notað á ekki við, ofnotkun orðs dregur úr merkingu þess.

Tillaga: Í Grebbestad í Svíþjóð er fallegt sum­ar­hús.

3.

„Lögregla kannar hvort myndband af manndrápinu er í dreifingu.“

Frétt á ruv.is.

Athugasemd: Sögnin á að sjálfsögðu að vera í viðtengingarhætti.

Tillaga: Lögregla kannar hvort myndband af manndrápinu sé í dreifingu.

4.

„Segir í dagbók lögreglu að sumir gestanna virtust ekki sáttir með veru viðbragðsaðila á vettvangi og reyndu að hindra lögreglu og sjúkraflutningamenn við störf …“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Draslorðið „viðbragðsaðili“ er áferðarfallegt en gengur ekki upp. Almennt virðist það vera notað yfir lögreglu, slökkvilið, sjúkraflutningamenn og björgunarsveitir, ýmist alla hópana eða hluta. Í stuttu máli ómarkvisst.

Í fréttinni er hins vegar ekki ljóst hverjir eru „viðbragðsaðilar“, varla lögreglan eða sjúkraflutningamenn.

Fréttin hefur birst í öðrum fjölmiðlum og er þar í meginatriðum með sama orðalagi sem bendir til að það komi frá löggunni. Staðreyndin er hins vegar sú að hún kann ekki að skrifa og blaðamenn missa alla dómgreind þegar þeir lesa svokallaða dagbók, halda að efni hennar sé á gullaldarmáli.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Kýrin Anna bar kálfi.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 6.5.23.

Athugasemd: Þetta er tvímælalaust frétt ársins. Dæmi er um að Mogginn hafi sagt að barn hafi „mætt“ þegar það fæddist.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Þá ferðast flugskeytið á tíföldum hraða hljóðsins og …“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Yfirleitt ferðast fólk, tæki og tól gera það ekki. Blaðamaðurinn heldur að hægt sé að þýða beint úr ensku.

Tillaga: Þá flýgur flugskeytið á tíföldum hraða hljóðsins og …

7.

„Að minnsta kosti 22 létust er bátur hvolfdi.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Auðveldara er að átta sig á setningunni sé frumlagið, bátur, með greini. Þá fær lesandinn það umsvifalaust á tilfinninguna að orðið bátur eigi að vera í þágufalli: Að minnsta kosti 22 létust er bátnum hvolfdi.

Orðið beygist svona án greinis: bátur, bát, bát/báti, báts. Þágufallið án greinis getur ruglað því það má vera á tvo vegu.

Tillaga: Að minnsta kosti 22 létust er bát/báti hvolfdi.

8.

„… en að horfa til hins mikla mannfjölda sem þyrptist til konungshallarinnar í slengjandi slagviðri eftir að hinni opinberu athöfn lauk.“

Staksteinar á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 8.5.23.

Athugasemd: Orðið slagviðri er yfirleitt haft um „lárétta rigningu“ eins og sumir kjósa að orða það og er þá átt við rigningu í hvassvirði. Það þykir afar hvimleitt veðurlag og er stundum sagt vera algengast á suðvesturhluta landsins.

Rigning getur farið í taugarnar á mörgum. Þess vegna tók Veðurstofan upp á því að nota orðið úrkoma og eftir það rignir afar sjaldan á Íslandi. Um leið hafa geðsveiflur landans minnkað að mun. 

Orðalagið „slengjandi slagviðri“ er ekki algengt en þekkist þó samkvæmt leit á Google. Orðið slag í slagviðri getur merkt högg eða jafnvel væta, slagi í merkingunni saggi. Eflaust er því slagviðri einhvers konar úrfelli, bleyta úr háloftunum sem lemur á sekum og saklausum. 

Hér er mælt með því að sleppa „slengjandi“ en varla telst notkunin röng. 

Tillaga: … en að horfa til hins mikla mannfjölda sem þyrptist til konungshallarinnar í slagviðri eftir að hinni opinberu athöfn lauk.

 

Kynþáttur svarts unglingsdrengs - hús á ferð - horfa til þess að opna leiðir

Orðlof

Málsgrein

Málsgrein er oft skilgreind á þann hátt að hún sé sá texti sem er á milli punkta. 

Guðrún Kvaran prófessor. Vísindavefurinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… rannsakar nú hvort að kynþáttur svarts unglingsdrengs hafi haft eitthvað með það að gera að húsráðandi skaut hann þegar drengurinn fór húsavillt.“

Frétt á vísi.is.

Athugasemd: Kynþáttur er haft yfir hóp fólks sem hefur sameiginleg einkenni, til dæmis húðlit, rétt eins og í þessu tilviki. Með öðrum orðum kynstofn.

Orðalagið er stirt, greinilega bein þýðing úr ensku, ekki gerð nein tilraun til að skrifa eðlilega íslensku. Fréttin er fljótfærnislega unnin.

Tillaga: … rannsakar nú hvort húsráðandi hafi skotið unglingsdreng vegna húðlitar hans þegar hann fór húsavillt.

2.

„Sumum finnst það því þá er allt leyfilegt en það sem getur gerst er að það skapast átkastahegðun hjá mörgum. “

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Orðið „átkastahegðun“ er torkennilegt. Á ensku er til orðið „bulimia“ sem hefur verið þýtt sem lotugræðgi. Á vísindavefnum segir:

Lotugræðgi er átröskun sem einkennist af óhóflegu áti fólks í endurteknum lotum.

Lotugræðgi er skiljanlegt orð en „átkastahegðun“ er það ekki en verið getur að ég sé að rugla saman tveimur hugtökum. Blaðamanni ber að skýra út fræðilegt orð noti hann slíkt í frétt sína.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Nýi Broncoinn er ólíkur öllu öðru á vegum landsins.“

Fréttatilvísun á forsíðu bílablaðs Morgunblaðsins 18.4.23.

Athugasemd: Ford Bronco ólíkur öllu öðru á vegum landsins enda er hann ekki eins og malbik, vegstikur, umferðamerki, ljósastaura og ótal margt annað.

Þetta var varla það sem höfundur tilvitnunarinnar átti við. Eflaust var hann að líkja bílnum við aðrar tegundir bíla. Af hverju nefndi hann ekki bíla? Hann skildi málsgreinina en gleymdi lesandanum sem er verstu mistök blaðamanns og raunar allra annarra skrifara. Engu að síður er blaðamaðurinn sem skrifar fréttina vel máli farinn.

Tillaga: Nýi Broncoinn er ólíkur öllum öðru bílum á vegum landsins 

4.

„Kon­an sem leitað var að í fjöl­miðlum í gær er fundin heil á húfi.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Konan týndist ekki í fjölmiðlum og þar var ekki leitað að henni. Auðvitað er þetta útúrsnúningur en afar mikilvægt er að orðum sé raðað eðilega í setningu og málsgrein. Ekki er nóg að efni hennar skiljist.

Tillagan er mun skárri.

Tillaga: Konan sem leitað var að í gær og frá var sagt í fjölmiðlum er fundin, heil á húfi.

5.

„Hér er á ferð huggu­legt 257 fm ein­býli 1967.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvað nefnast hús sem eru á ferð? Hjólhýsi? Enginn dregur einbýlishús, það er ekki hægt.

Í fréttunni er sagt frá fjórum húsum og þrjú þeirra eru „á ferð“.

Í alvöru talað: Blaðamaðurinn er fastur í nástöðu með orðalaginu „hér er á ferð“. Í upphafi fréttarinnar er tekið fram að húsin séu öll einbýlishús. Það er svo endurtekið fjórum sinnum.

Fréttin er fljótfærnislega skrifuð.

Tillaga: Einbýlishúsið er huggu­legt 257 fm ein­býli sem byggt var árið 1967.

6.

„Við horfum líka til þess að opna fleiri leiðir …“

Frétt á blaðsíðu 12, Sviðsljós, í Morgunblaðinu 19.4.23.

Athugasemd: Skrýtið þetta orðalag „að horfa til einhvers“. Varla að það skiljist nema ráða í samhengið en fréttin er ekki nógu vel skrifuð. Líklega er átt við að menn ætli, langi til, vilji, óski eftir, hafi hug á og svo framvegs. 

Öll er tilvitnunin svona og er höfð eftir viðmælanda:

Við horfum líka til þess að opna fleiri leiðir, að í framhaldi af þessum útsýnisstað verði gönguleið út fjörðinn og inn dalinn sem er þarna aðeins utar.

Fyrir ókunnuga er útilokað að skilja þetta; út fjörðinn, inn dalinn sem er utar. Þarna hefði blaðamaðurinn átt að fá nánari skýringar nema því aðeins að hann skilji málsgreinina. Ég er með kort fyrir framan mig og átta mig ekki á því hvað viðmælandinn er að segja. Líklega eru fleiri lesendur áttavilltir.

Tillaga: Við ætlum líka að opna fleiri leiðir …

7.

„Ásgerður hlaut þó ekki kjör í stjórn.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Viðskiptamogganum 19.4.23.

Athugasemd: Orðalagið „hljóta kjör“ er ekki beinlínis rangt en tillagan er skárri. Hvers vegna? Vegna þess að hún var ekki kosin eða kjörin. Nafnorðið kjör á móti sögninni að kjósa.

Tillaga: Ásgerður var samt ekki kosin í stjórn.

Aðili fluttur á bráðamóttöku - heimsækja lóð - úðuðu piparúða

Orðlof

Glæsilegt lið kvenna

Það er stundum talað um Íslendingasögurnar sem „strákasögur“. Þegar ein af íslenskum stjórnmálaskörungum hefur orð á því að það sé mikilvægt fyrir konur og stúlkur að vera ekki stilltar og prúðar, þá raða þær sér upp fyrir framan mig: Auður djúpúðga, Guðrún Ósvífursdóttir, Auður Vésteinsdóttir, Hallgerður Höskuldsdóttir, mæðgurnar á Borg og leikþátturinn sem þær þurfa ekki einu sinni að æfa þegar þær ætla að hjálpa stórskáldinu Agli Skallagrímssyni út úr kreppu sem hann hefur smíðað sér sjálfur! 

Getur einhver bent mér á glæsilegra lið kvenna sem ekki eru stilltar og prúðar en í Íslendingasögum? 

Heimir Pálsson. Blaðsíðu 40 í Morgunblaðinu 15.4.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Aðil­inn var flutt­ur á bráðamót­töku.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Löggufréttirnar eru oft illa skrifaðar. Blaðamenn sem sækja fréttir í dagbók löggunnar  gera margir hverjir ekki neina tilraun til að laga skrifin. Þar að auki virðast þeir telja allt vera frétt.

Löggan heldur að ekki megi nota orðið maður um konur eru þær þó menn rétt eins og karlar. Orðið er nú um stundir sé pólitískt útlægt hjá góða fólkinu. Svona kallast nýlenska.

Í stað maður notar löggan „aðili“ og er þá komin úr öskunni í eldinn. 

Í stuttri frétt er tekið svona til orða:

1. Meðvitundarlaus aðili
2. Aðilinn kvaðst hafa orðið fyrir líkamsárás
3. Aðilinn var fluttur á bráðamóttöku
4. Aðili féll nokkra metra
5. Aðilinn var fluttur á bráðamóttöku
6. Aðili lá í annarlegu ástandi „í holu“

Sex sinnum tönglast löggan á orðinu, nærri því í hverri línu. Af fréttinni má ráða að ofangreint kom ekki fyrir sama „aðilann“, það er manninn.

Í skrifum löggunnar er þó eitt jákvætt, sjá lið númer fjögur. Ungir og óreyndir blaðamenn hefðu skrifað „féll einhverja metra“. 

Margir blaðamenn bera ótakmarkaða virðingu fyrir löggunni og telja hana óskeikula. Þegar þeir lesa dagbók löggunnar virðast þeir missa alla getu til sjálfstæðrar hugsunar sérstaklega standi í henni orð eins og gerandi, þolandi, vettvangur, árásaraðili, eignaspjöll og álíka. Þetta eru svo flott orð, sem almenningur notar aldrei, enda alþýðuhyski.

Tillaga: Maðurinn var flutt­ur á bráðamót­töku.

2.

„Maðurinn var fluttur á bráðamóttöku …“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Hrósið fær blaðamaður Vísis sem fékk það verkefni að sækja „frétt“ úr dagbók löggunnar. Hann breytir orðalagi löggunnar, ólíkt kollega hans á Mogganum sem frá segir hér að ofan.

Hvergi notar hann orðið „aðili“ heldur fann hann gamalt og gott orð sem á bæði við karla og konur en það er maður. Ekki þurfti að breyta miklu til að bragðdauf „frétt“ skánaði að miklum mun. Góð er hún samt ekki en það er ekki blaðamanninum að kenna. Miklu frekar yfirmönnum hans.

Blaðamaðurinn hefði þó átt að vera vandfýsnari og sleppa nokkrum atriðum sem engu skipta og eru „ekkifréttir“. Nefna má fulla kallinn „í holu“, slagsmál í miðbænum, náungann sem féll nokkra metra, matvælin sem brunnu á helluborðinu og fleira ómerkilegt. Ekki eru allt fréttir og ekki er allt merkilegt sem löggan tekur sér fyrir hendur.

Skemmtilegasta orðalagið er af umferðadeild löggunnar sem í nótt reyndi „að nappa“ fulla ökumenn.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„… og ætlar að heimsækja lóðina á Snæfellsnesi.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 8.4.23.

Athugasemd: Enginn „heimsækir“ lóð því hún á hvergi heima, hún er þar sem hún er. Enginn heimsækir fjall eða mýri þó í henni sitji köttur og úti sé ævintýri.

Í fréttinni segir:

… muni byrja að teikna upp hótelið um leið og staðsetningin er komin …

Orðalagið er þvingað enda er nafnorðið „staðsetning“ slæmt. Hér dregur orðalagið keim af ensku: 

„… „ soon að the location is found …“. 

Betur hefði farið á því að segja:

… muni byrja að teikna upp hótelið um leið og lóð hafi fundist …

Með þvinguðu orðalagi er átt við ofnotkun á nafnorðum svo úr verður einhvers konar íslensk enska. 

Tillaga: … og ætlar að skoða lóðina á Snæfellsnesi.

4.

„Jóhann Berg Guðmundsson átti frábæra innkomu hjá Burnley …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Orðalag íþróttablaðamanna vekur oft furðu. Þeir þýða oft illa upp úr erlendu fjölmiðlum en það sem verra er, snöggsjóða enska frasa svo útkoman verður lélegt íslenskt mál. 

Fréttin bendir til að Jóhann hafi staðið sig frábærlega vel í leiknum. Af hverju er ekki hægt að segja það beinum orðum? 

Tillaga: Jóhann Berg Guðmundsson átti frábæra leik hjá Burnley …

5.

„Úðuðu piparúða yfir saklausa gesti.“

Frétt á visi.is. 

Athugasemd: Svona orðalag er merkingarlítið því ekki er getið um seka gesti. Eða hver var glæpurinn sem gestirnir höfðu ekki drýgt eða drýgt? Hafi þurft að taka það fram að einhverjir hafi verið saklausir hljóta aðrir að hafa verið sekir.

Eftirtektarvert er að einhverjir úðuðu úða. Svona eins og að hlaupa hlaupandi, stökkva hástökk, skrifa skrift og álíka.

Hins vegar er þetta ekki svo óalgengt orðalag og finna má mörg svipuð dæmi. Sagt er að það rigni bæði á seka og saklausa og er þá enginn glæpur nefndur.

Þar að auki var fólkið ekki gestir, ekki enn. Það stóð í röð fyrir utan skemmtistað. Hvenær er maður gestur og hvenær er maður ekki gestur? Spurningin jaðrar við að vera heimspekileg.

Tillagan er skárri vegna þess að vopnið var piparúði og telst því líkamsárás, misþyrming, rétt eins og fólk hafi verið grýtt eða lamið með kylfu. 

Tillaga: Misþyrmdu fólki með piparúða.

6.

„12. mars sagðist lögreglan í Moldóvu hafa handtekið hóp …“

Fréttir á ruv.is.

Athugasemd: Málsgrein má ekki byrja á tölustaf. Þetta er mikilvæg regla sem nýliðar á Ríkisútvarpinu þekkja ekki og enginn leiðbeinir þeim. Hver er reglan? Stór stafur er í upphafi málgreinar en tölustafir hafa hvorki lítinn né stóran staf. 

Þegar gluggað er í yfirlit frétta á vef útvarpsins 16.apríl stingur þetta í augu:

12. mars sagðist lögreglan í Moldóvu hafa handtekið hóp … 

653 ný lög voru innleidd í Rússlandi árið 2022. 

118 voru handtekin vegna mótmæla við Grand National … 

Afar einfalt er að komast hjá þessu.

Tillaga: Þann 12. mars sagðist lögreglan í Moldóvu hafa handtekið hóp …

Svolítið stórkostlegt - féll einhverja metrar - gleðilega páska til vina

Orðlof

Enska

Við vitum auðvitað öll að enskan er stór partur hér í málsamfélaginu en það hefur ekki verið rætt almennilega. Við þurfum að taka það til umræðu hvaða stöðu viljum við að enskan hafi. Hvenær segjum við hvar sé óhjákvæmilegt að nota ensku og hvar eigi enskan ekki heima.

Ef við tökum ekki þessa umræðu þá er hætt við að við fljótum sofandi að feigðarósi og allt í einu verði enskan komin yfir allt án þess að við höfum nokkuð hugað að þessu.

Eiríkur Rögnvaldsson, viðtal á ruv.is.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Línu- og hand­færa­bát­ur­inn Em­il­ía AK-57 hef­ur verið svipt­ur veiðileyfi í at­vinnu­skyni …“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Af orðalaginu má ráða að sviptingin hafi verið gerð atvinnuskyni. Svo var þó ekki. Yfirleitt er veiðileyfi einungis veitt atvinnumönnum eða útgerðum og þarf ekki að taka það fram.

Tillaga: Línu- og hand­færa­bát­ur­inn Em­il­ía AK-57 hef­ur verið svipt­ur veiðileyfi …

2.

„Peysufatadagurinn haldinn hátíðlega.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Málfræðin verður að vera rétt. Ofangreint var í fyrirsögn villan var engin tilviljun. Orðalagið er endurtekið í fréttinni.

Í henni segir einnig:

Fyrstu áratugina eftir að Kvennaskólinn hóf rekstur viðgekkst það meðal nema að klæðast peysufötum dags daglega en eftir því sem leið fyrstu áratugi síðustu aldar breyttist það. 

Orðalagið er mjög furðulegt. Engu líkar en blaðamaðurinn sé óvanur skrifum. Betur hefði farið á því að segja:

Fyrstu áratugina eftir stofnun Kvennaskólans klæddust nemendur peysufötum en smám saman breyttist það. 

Í fréttinni segir:

Vorið 1921 tóku stúlkurnar við skólann sig saman um að klæðast peysufötum til hátíðarbrigða og síðan hefur dagurinn verið endurtekinn einu sinni á vetri með vaxandi viðhöfn

Dagurinn er ekki „endurtekinn“ því hver dagur líður og kemur aldrei til baka, ekki frekar en árið sem leið. Skárra er að segja að stúlkurnar klæðist peysufötum einu sinni á hverjum vetri.

Tillaga: Peysufatadagurinn haldinn hátíðlegur.

3.

„Það varð upphafið að svolitlu stórkostlegu.“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Hvað kallast orðalag á borð við „svolítið stórkostlegt“? Getur stórkostlegt verið „svolítið“? Varla.

Atviksorðið svolítið merkir það sem er frekar lítið og á varla neina samleið með því sem stórkostlegt. Stórkostlegt er alltaf mikið.

Á sama tíma og dregið er úr er bætt í. Svipað eins og þegar bílstjórinn stígur samtímis á bremsuna og bensíngjöfina. Vera má að hér komi fram tilhneiging til að lágmarka það sem sagt er þó hástig sé notað; „svolítið stórkostlegt“. 

Svo kann einnig að vera að orðið pínu séu einhvers konar hikorð, skipti engu.

Álíka orðalag er orðið nokkuð algengt. Þetta kemur fyrir í fjölmiðlum:

• svolítið stórkostlegt
• pínu gagnlegt tæki
• pínu sjálfselskur
• dálítið skemmtileg leiksýning
• dálítið óskemmtileg lífsreynsla
• fjármál geta verið pínu fráhrindandi
• brotlenti svolítið eftir keppni
• Svolítið síðan mér leið svona
• Svolítið sumar í loftinu

Hér gildir annað hvort eða. Í ofangreindum dæmum ætti að orða upplifunina á annan hátt. Tækið getur verið stórkostlegt, maðurinn er nokkuð sjálfselskur, leiksýningin er nokkuð góð, slæm lífsreynsla, leið illa eftir keppni, vottur af sumri og svo framvegis.

Tillaga: Það varð upphafið að því sem er stórkostlegt.

4.

„23 ára danskur karlmaður hefur verið ákærður fyrir skotárás í verslunarmiðstöðinni Fields í Kaupmannahöfn í fyrrasumar.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Það er víðar en á Morgunblaðinu að blaðamenn byrji málsgreinar á tölustöfum. Svona á aldrei að skrifa. Þeir sem það gera hafa annað hvort ekki næga kunnáttu til að skrifa fréttir eða eru fljótfærir. Hvort tveggja er slæmt.

Tillaga: Tuttugu og þriggja ára danskur karlmaður hefur verið ákærður fyrir skotárás í verslunarmiðstöðinni Fields í Kaupmannahöfn í fyrrasumar.

5.

„Að sögn sjón­ar­vott­ar fór bíll­inn á hvolf ein­hverja metra ofan í grunn­inn.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: „Einhverjir“ metrar á ekki við, ber keim af enskunni „some“. Hvernig getur bíll fallið „einhverja“ metra? Ef metrarnir eru fleiri en einn eða tveir er tilvalið að segja nokkra metra. Ellegar tilgreina hversu djúpt bíllinn féll.

Þar að auki er málsgreinin illa orðuð. Bíllinn fór ekki á hvolf, hann hefur líklega oltið og endað á hvolfi. Tillagan er mun skárri.

Tillaga: Að sögn sjón­ar­vott­ar féll bíllinn nokkra metra ofan í grunn­inn og endaði á hvolfi.

6.

„3.548 ökumenn hafa greitt hraðasektir á þessu ári sem …“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 5.4.23.

Athugasemd: Fá nýliðar í blaðamennsku enga tilsögn á Mogganum eða eru aðrir blaðamenn svo illa að sér að þeir þekki ekki regluna um að byrja ekki málsgrein á tölustaf.

Tillaga: Ökumenn hafa greitt 3.548 hraðasektir á þessu ári sem ...

7.

„Gleðilega páska til vina og vandamanna.“

Algeng kveðja á Facebook.

Athugasemd: Þetta er afar algengt en frekar asnaleg kveðja. Þeim fer hins vegar fækkandi sem orða kveðjuna segir í tillögunni. Einnig er óhætt að orða það svona: Vinir og vandamenn, gleðilega páska.

Enskumælandi segja: „Happy easter to you, merry christmas to you“ og svo framvegis. 

Hér á klakanum tölum við frá hjartanu og leyfum kveðjunni að fara til vina og vandamanna: Gleðilega páska. Varla er það vandamál þó óskyldir taki kveðjuna til sín.

Tillaga: Gleðilega páska vinir og vandamenn.