Slúður í DV - hverfi 210 - Skatturinn staðsettur

Orðlof

Alveg

Í „Brekkukotsannál“ segir frá því að þeir séra Snorri Björnsson (1710-1803), prestur á Húsafelli, og séra Jón skáld Þorláksson á Bægisá (1744-1819) hafi hist á Kjalvegi og hafi þá Jón ljóðað á Snorra:

Ljót er bölvuð blekkingin
blindar á lífsins Kjalveg.

Snorri svaraði samstundis:

Þó er verst ef þekkingin
þjónar henni alveg.

Það mun að vísu ekki standast að þeir hafi hist Jón og Snorri og ort þessa vísu í sameiningu. 

Lokaorð hennar, alveg, er hins vegar ekki gamalt í málinu og elstu heimildir um það eru frá byrjun 19. aldar.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fara yfir málefnin áður en þau skipta með sér hlutverkum.“

Fyrirsögn hjá fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Talsverður munur er á embættum og hlutverkum. Ráðherra er embættismaður í stjórnsýslu íslenska ríkisins og starfið nefnist því embætti en svo kallast háttsett staða hjá ríki; embætti ríkislögmanns, embætti skattstjóra, embætti ráðuneytisstjóra og svo framvegis. 

Þegar forystumenn í stjórnmálaflokkum ræða um myndun ríkisstjórnar kemur um síðir að því að þeir skipti á milli sín verkum (ekki hlutverkum), það er hvaða ráðuneyti hver flokkur fær. Leikarar fá hins vegar hlutverk. Sumir fá það hlutverk að flokka atkvæði, aðrir telja þau og svo sjá einhverjir um að innsigla atkvæðin í kössum og enn aðrir að loka og læsa samkomusalnum á hótelinu. Vanræksla á hlutverkum sínum getur haft slæmar afleiðingar.

Hins vegar má ef til vill orða það svo, að einn fái það hlutverk að verða forsætisráðherra, annar að vera fjármálaráðherra og svo koll af kolli. Þetta er samt ekki orðalag sem mikið er notað, byggist ekki á venju.

Tillaga: Fara yfir málefnin áður en þau skipta með sér verkum.

2.

„Allar ábendingar um slúður má senda á …“

Frétt á dv.is.                                      

Athugasemd: Slúður merkir söguburður, ósannur orðrómur eða þvaður. Hér áður fyrr óskuðu fréttamiðlar eftir því að fólk léti vita um það sem kynni að hafa fréttagildi. Ef ástæða var til var birt frétt.

Ómerkilegt fólk slúðrar, dreifir ósönnum sögum. Nú hefur DV bæst í hópinn eða gæti verið að blaðamaðurinn skilji ekki orðið. Varla þekkir hann orðið slúðurberi þó hann virðist vilja bera út slúður. Rógur er næsti bær við slúður.

Aftur á mót er það ekki slúður þó fótboltamaður sé samningslaus og hugsi sér til hreyfings, úr KR í Val. Vangaveltur blaðamanns þurfa ekki að vera slúður. Allt veltu þó á framsetningunni, hvernig skrifað er. 

Fjölmiðill má ekki slúðra því þá missir hann traust lesenda.

Tillaga: Allar ábendingar um hugsanlega frétt má senda á …

3.

„Til­kynnt var um aðila í hverfi 110 í Reykja­vík sem hafði gengið út af sjúkrastofnun …“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                     

Athugasemd: Þetta er alveg makalaus frétt. Blaðamaðurinn virðist éta allt gagnrýnislaust upp úr hroðvirknislega skrifaðri dagbók löggunnar. Hún virðist greinilega enga þekkingu hafa á hverfaskipulagi á höfuðborgarsvæðinu.

Þrisvar í stuttri frétt eru póstnúmer talin vera hverfi sem nær ekki nokkurri átt. Fjölmörg hverfi eru í Garðabæ, ekkert af þeim nefnist „210“, ekkert hverfi í Reykjavík nefnist „110“ né heldur „103“.

Í fréttinni er talað um „aðila“ en  „fjölmiðlaaðilinn“ sem skrifar fréttina greinir ekki frá því hvort „aðilinn“ sé maður eða eitthvað annað. Ekki vantar þó fjölbreytni í fréttina. Ekkert samræmi er í fréttinni, talað er um mann, aðila, einstakling og ökumann (sem ætti auðvitað að nefnast „ökuaðili“).

Í fréttinni er talað um Landspítalann sem allir vita að er sjúkrahús. Næst er talað um „sjúkrastofnun“. Þarna hefði átt að nota orðið sjúkrahús. Í þeim er andlega vanheilu fólki sinnt rétt eins og þeim sem þjást af líkamlegum vanda.

Tillaga: Til­kynnt var um mann sem gengið hafði út af sjúkrahúsi …

4.

„Þetta er fyrsta dauðsfallið þegar kem­ur að fjallgöng­um í Nepal það sem af er þessu hausti.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Orðalagið „þegar kemur að“ á alls ekki við. Í staðinn á að nota forsetninguna í. 

Orðalagið „það sem af er“ getur stundum dugað en betur fer á því að nota forsetninguna á eða í. Hið síðara er betra því ábendingarfornafninu „þessu“ er ofaukið. Öllum ætti að vera ljóst að fréttin er ný, ekki frá því í fyrra eða áður.

Tillaga: Þetta er fyrsta dauðsfallið í fjall­göng­um í Nepal í haust.

5.

„Sólskinsstundir í Reykjavík ekki færri í hundrað ár.“

Forsíðufrétt í Morgunblaðinu 30.9.21.                                     

Athugasemd: Myndin, maður lifandi. Hann Eggert á Mogganum er listamaður. Aðeins listamenn skilja umhverfið á þennan hátt. Ljósmyndin er af fólki á „Þúfunni“ við Grandagarð í Reykjavík og hvítt Kistufell í Esju í baksýn. Myndin er stórkostleg í einfaldleika sínum. 

Ýmislegt má lesa af stöðu fólksins. Eflaust horfir einn á símann sinn, annar gægist inn í byrgið, sá þriðji bíður átekta og fjórði maðurinn er á leið niður.

Og meðal annarra orða. Fer ekki betur á því að segja eitt hundrað ár? Jú, venjan er samt sú að segja hundrað ár þegar átt er við eitt hundrað ár, þúsund ár í stað eitt þúsund ár og svo framvegis.

Engu að síður má hæla þeim sem ritaði fyrirsögnina fyrir að nota bókstafi en ekki tölustafi. Ef til vill var honum ekki sjálfrátt, hefur væntanlega bara reynt að fylla út í línuna eins og hægt var.

Í fréttinni segir:

Þá féll ársmet í vindhraða í illviðrinu í gær í …

Blaðamaðurinn setur atviksorðið „þá“ í upphaf setningarinnar og er það óskiljanlegt. Gerir ekkert gagn. Skárra hefði verið:

Ársmet féll í vindhraða í illviðrinu í gær í …

Svo má velta fyrir sér orðinu „ársmet“ og ekki síður „vindhraða“. Líklega er átt við að aldrei hafi verið hvassara á árinu (einhvern tímann mun einhver tala „vindhraðara“ í stað hvassara).

Tillaga: Sólskinsstundir í Reykjavík ekki færri í eitt hundrað ár.

6.

„Frá og með mánudeginum 4. október verður öll afgreiðsla Skattsins sem og fyrirtækja- og ársreikningaskrá staðsett að Tryggvagötu 19.“

Auglýsing Skattsins á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 30.9.21.                                     

Athugasemd: Allt þarf nú að „staðsetja“. Hér áður fyrr dugði að fyrirtæki og stofnanir væru í tiltekinni götu. En nú þarf að hjálpa öllum sem skilja ekki forsetningar og því brýnt að staðsetja þau. 

Mikið óskaplega er samt notalegt að vita til þess að Skatturinn sé einhvers staðar „staðsettur“. Óstaðsettur Skattur væri til vandræða. Allir munu líka fagna því að innan í þessu „staðsetta“ húsnæði Skattsins sé einhver „staðsettur“ sem skrifi staðfastur auglýsingar.

Þess má svo geta, að ég er hluta úr hverjum sólarhring „staðsettur“ heima hjá mér nema því aðeins að ég sé „staðsettur“ í gönguferð, „staðsettur“ í sundi eða „staðsettur“ í vinnu. Á meðan er bíllinn minn „staðsettur“ á bílastæði en þegar ég ek honum er hann hvergi „staðsettur“ nema þegar ég stöðva hann, en ég hins vegar „staðsettur“ inni í honum.

Tillaga: Frá og með mánudeginum 4. október verður öll afgreiðsla Skattsins sem og fyrirtækja- og ársreikningaskrá í Tryggvagötu 19.

Tilneyddur að ræna banka, altaristafla glataðist í bruna og wannabe -braskarar

Orðlof

Váhrifaskvaldur

Váhrifaskvaldur er einstaklingur sem þvaðrar og masar á samfélagsmiðli sínum fáum til góðs og jafnvel einhverjum til tjóns á meðan sannur áhrifavaldur er fyrirmynd í krafti verðleika sinna. 

Lárus Jón Guðmundsson. Fréttablaðið 22.9.21, blaðsíðu 16. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Við heimkomuna glímir hann við áfallastreituröskun, verður háður vímuefnum og sér sig tilneyddan að ræna banka.“

Frétt á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 22.9.21.                                     

Athugasemd: Mikið er á einn mann lagt. Þessi sem frá er sagt glímir við áfallastreituröskun, notar vímuefni og … rænir banka. Þetta er svona álíka og sagt var um mann nokkurn að honum „varð það á“ að berja einhvern. Eða hinn sem „lenti í því“ að nauðga konu. Hörmulegt að vita til þess hvernig lífið leikur þá sem engan vilja hafa.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Einstök altaristafla glataðist í brunanum.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                      

Athugasemd: Til sannsvegar má segja að altaristaflan hafi glatast er hún brann. Í það minnsta segir íslensk orðsifjabók að það sem glatist fari til spillist, eyðileggist. Ekkert kemur þó í staðinn fyrir sögnina að brenna. 

Einfalt mál er best í fréttum. Tillagan er mun skárri en fyrirsögnin. Að öðru leyti er fréttin ágætlega skrifuð.

Tillaga: Einstök altaristafla brann.

3.

„Þetta er ekki kostnaðarsamt og er einfalt í dag …“

Frétt á Fréttablaðinu.is.                                     

Athugasemd: Dálítið skrýtið orð „kostnaðarsamt“, en ekki gleyma að lýsingarorðið dýrt er miklu, miklu betra. Eða ódýrt.

Tillaga: Þetta er ekki dýrt og er einfalt í dag …

4.

„Þessvegna er Smárinn bestur þegar hann er yfirspenntur og óðamála og frussar orðunum út úr sér einsog vínberjasteinum í heilagri bræði og lætur vaðalinn ganga í belg og biðu og keyrir sig upp í trylling yfir óréttlæti heimsins og arðráni auðvaldsins og hræðilegum kapítalistum sem leyfi sér að græða peninga, og hræsnandi vellauðugum útrásarritstjórum sem komi sér hjá að borga kúguðum starfsmönnum sínum umsamin laun, og hvað það sé nú ömurlega óréttlátt að wannabe-braskarar skuli fljúga um í einkaþotum útrásarvíkinganna á meðan hreingerningakonan lepji dauðann úr skúringafötu o.s.frv.“

Grein á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 24.9.21.                                     

Athugasemd: Höfundurinn virðist vera einn af fáum sem getur skrifað langar málsgreinar án þess að tapa þræðinum þó vissulega megi gagnrýna orðalag eins og „wannabe-braskarar“. Má vera að það merki þá sem langar en geta ekki. Þó er gott að hann endaði með „og svo framvegis“ í stað þess að halda áfram. 

Hann segir ennfremur:

Hann vill drepa niður einstaklingsframtakið en fjölga þess í stað ríkisstarfsmönnum (jökkum á stólum) og vinstrisinnuðum alþingismönnum og vill láta ríkið sjá um alla þætti samfélagsins og miðstýra kerfinu að ofan og ganga á milli bols og höfuðs á stóreignafólki og viðskiptamógúlum og þeim sem skapa verðmæti og draga björg í landsbú og að það beri að tæma ríkissjóð sem allra fyrst til að byggja upp innviði samfélagsins og fara að safna glæsilegum skuldum að hætti Reykjavíkurborgar, og til að kóróna snilldina þá er hann að sjálfsögðu sammála rétthugsandi vinstriríkisstjórninni um að það eigi að spreða fleiri tugum milljarða í loftslagstrúarbrögðin og flytja sem allra mest af síðskeggjuðum velferðarflóttabörnum og lúxushælisleitendum inní landið því við séum svo ofboðslega rík og svo svakalega gott fólk. 

Gaman er að lesa greinina sem er rituð af miklu hugarflugi og nærri því djúpum skilningi á íslensku þjóðfélagi.

Þessi mannlýsing er óborganleg:

Hann vill að flokkarnir fái á tilfinninguna að hann sé ekki einsog hver annar ódannaður vanþroska taðreyktur pírapi á sokkaleistunum sem vilji bara öskra sig hásan í stjórnarandstöðu heldur að hann sé siðaður ábyrgur sósíalistaleiðtogi í vandlega útjöskuðum verkamannalörfum sem geti sest niður og rætt enn þá útjaskaðri hugmyndafræði sína af yfirvegun á málefnalegum grundvelli. 

Og ég hló enn og aftur. Gaman að svona grein sem birtist rétt fyrir kosningar. Vara við að nokkur maður reyni að lesa þessar löngu málsgreinar upphátt því það kann að leiða til andnauðar, jafnvel dauða.

Tillaga: Engin tilaga

Sjekinn hækkaði, lítið gerðist í gær og þak í hendur roksins

Orðlof

Borga brúsann

Merkir að (neyðast til) að greiða kostnaðinn. Orðatiltækið er kunnugt frá síðari hluta 19. aldar. Líkingin er vafalaust dregin af því þegar einhver neyðist til að borga vínið í veisluna.

Mergur málsins. Jón G. Friðjónsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Um­fangs­mik­il leit hef­ur staðið yfir að Pe­tito síðan 1. sept­em­ber en á þriðju­dag hvarf kær­asti henn­ar, sem ligg­ur und­ir grun, spor­laust.“

Frétt á mbl.is                                      

Athugasemd: Oft er varhugavert að slíta sundur setningar með innskotssetningu sem veldur því að aðalatriðið komi síðast. Betra er að segja nota punkt og leyfa sér margar setningar, sjá tillöguna.

Stutta málsgreinar eru ágætar, ekkert að þeim, jafnvel þó skrifaranum finnist þær snubbóttar við fyrsta yfirlestur.

Tillaga: Um­fangs­mik­il leit hef­ur staðið yfir að Pe­tito síðan 1. sept­em­ber. Á þriðju­dag hvarf kær­asti henn­ar sporlaust. Hann ligg­ur und­ir grun.

2.

„Elton John og Dua Lipa í eina sæng.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Nei, Elton John er ekki skilinn við eiginmann sinn og tekinn saman við annan. Dua Lipa er kona eftir myndinni með fréttinni að dæma. Hún stendur þarna á litríkum sundbol með slæðu og hefur greinilega lagt mikla vinnu í að líta sem best út. Og nei, hún er ekki heldur viðhaldið hans.

Þeir sem á annað borð þekkja til Eltons og þessarar Dúu Lípu reka áreiðanlega upp stór augu þegar fyrirsögnin er lesin. Og til þess er leikurinn gerður, skrifa góða fyrirsögn sem hvetur fólk til að lesa fréttina. Blaðamanninum tókst bara vel upp.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Sjeikinn hækkaði um hundrað krónur.“

Fyrirsögn á forsíðu Morgunblaðsins 20.9.21.                                     

Athugasemd: Alltaf eru þeir til vandræða þessir Arabar, hugsaði ég. Datt helst í hug að hans konunglega hátign Sheikh Mohammed bin Rashid Al Maktoum kunningi minn í Sameinuðu arabísku furstadæmunum væri enn að hrekkja dóttur sína, Latifa bint Mohammed Al Maktoum, prinsessu.

Það var nú öðru nær og atburðurinn miklu alvarlegri. Íshristingurinn sem daglega er kallaður „sjeik“ hafði hækkað um eitt hundrað kall vegna þess að nú þarf maður að borga fyrir plastílátið sem hristingurinn er settur í. Varla setur maður hann í lófann.

En af hverju hækkar hristingurinn? Hafði plastílátið áður verið gefins? Nei, varla. Þá er farið að tvírukka fyrir það. Svona verslunarmenn kallast bragðarefir (sko þetta á að vera fyndið því hægt er að kaupa bragðaref í ísbúðum).

Tillaga: Hristingurinn hækkaði um hundrað krónur.

4.

„Lotuvirkni í eldgosi og lítið gerðist í gær.“

Fyrirsögn á forsíðu Morgunblaðsins 20.9.21.                                     

Athugasemd: Í gamla daga var Vísir alltaf „fyrstur með fréttirnar“, að minnsta kosti var svo fullyrt í auglýsingum. Nú er Mogginn fyrstur með enga frétt. 

Svona hefur nú blaðamennskan breyst. Engin frétt er orðin að forsíðufrétt.

Tillaga: Engil tillaga.

5.

„Paul Rusesabagina, maðurinn sem varð heimsfrægur með kvikmyndinni „Hótel Rúanda“ fyrir þátt sinn í að bjarga rúmlega 1.200 manns frá þjóðarmorðinu í Rúanda 1994, var í gær dæmdur í 25 ára fangelsi fyrir að hafa stofnað hryðjuverkasamtök sem sökuð hafa verið um árásir í landinu árin 2018 og 2019.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 21.9.21.                                    

Athugasemd: Þetta er langur, flókinn og erfiður lestur fyrir lesendur og orðalagið ekki alls kostar gott. Betra hefði verið að skipta þessu í tvær eða fleiri málsgreinar eins og reynt er í tillögunni hér fyrir neðan.

Í fréttinni segir:

… sagði að niðurstaða réttarhaldanna hefði verið gefin fyrir fram. 

Yfirleitt er talað um að réttarhöld endi með dómi, ekki niðurstöðu. Líklega er átt við að dómurinn hafi verið ákveðinn fyrirfram.

Í fréttinni kemur ekki fram hvar réttarhöldin voru.

Hér skal endurtekið að stuttar setningar eru alltaf góðar jafnvel þó þeim sem skrifar finnist þær snubbóttar við fyrsta yfirlestur.

Tillaga: Paul Rusesabagina, var í gær dæmdur í 25 ára fangelsi fyrir að hafa stofnað hryðjuverkasamtök sem sökuð hafa verið um árásir í landinu árin 2018 og 2019. Maðurinn varð heimsfrægur í kvikmyndinni „Hótel Rúanda“ sem segir frá þætti hans í að bjarga  rúmlega 1.200 manns frá því að verða myrt í Rúanda 1994.

6.

„Að þurfa að liggja undir ámæli um annarlegar kenndir, áreiti á heimili sínu og háværar hótanir frá aðilum máls eða jafnvel fjölmiðlafulltrúum sem innst inni vita mögulega að málstaðurinn sem þeir fá greitt fyrir að verja er vafasamur, er ólíð­andi starfsumhverfi.“

Leiðari Fréttablaðsins 21.9.21.                                     

Athugasemd: Skelfing er þetta flöt, löng og illlæsileg málsgrein. Höfundurinn byrjar á sagnorði í nafnhætti sem gott er að forðast. Aðalefni málsgreinarinnar kemur langsíðast.

Mikilvægt er að lesa skrifin yfir og setja sig í spor almenns lesanda. Það gerði höfundurinn ekki. Annar er þetta er svo mikil hnoð að varla er hægt að lagfæra málsgreinina nema breyta öllu orðalagi.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Þak í hendur roksins í Eyjum.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Myndræn framsetning fyrirsagnar eða texta getur verið skemmtileg, stundum fróðleg og jafnvel nauðsynleg. Hér er átt við að þak hafi fokið.

Ekki taldi blaðamaðurinn sér sæma að tala alþýðumál heldur bjó hann til hörmulega lélega fyrirsögn sem er næstum því óskiljanleg. Svona er aldrei tekið til orða og verður aldrei.

Á mbl.is var þessi ágæta fyrirsögn ekki alls fyrir löngu eftir tap landsliðsins:

Nánast ófært til Katar eftir slæmt tap.

Glæsileg fyrirsögn. Þeim virðist ekki alls varnað, blaðamönnunum á Mogganum. Gallinn er bara sá að þeir tala aldrei saman, leiðbeina ekki hverjum öðrum. 

Svo er það hitt; var rok í Eyjum? Ég held að þar hafi verið stormur.

Tillaga: Þak fauk í storminum í Eyjum.

Landsdekkandi - búið að vera hræðilegt - missa leikmenn í meiðsli

Orðlof

Skýrt og auðskiljanlegt málfar

Ráðgjafarfyrirtæki hans hafði fengið frá einhverjum viðskiptavininum langt skjal í hendurnar til að skoða og gefa hollráð um hvað betur mætti fara. 

Þegar kom að því að veita viðbrögð við skjalinu sagði hann við textasmiðinn að í raun og veru væri bara eitt atriði aðfinnsluvert í framsetningunni. Heldur hýrnaði yfir viðskiptavininum þangað til að hann heyrði úrskurðinn um þetta eina atriði: 

„Það varðar setninguna sem byrjar á blaðsíðu 2 og endar á blaðsíðu 19.“ 

Þetta ýkta dæmi er sótt til útlanda en við megum líta okkur nær sem skrifum á íslensku. 

Sem dæmi má nefna að íslenskar jafnt sem erlendar athuganir á skiljanleika laga og stjórnsýslutexta benda til þess að það séu einmitt ekki síst langar setningar og málsgreinar sem torveldi lestur og skilning. Þá er æskilegt að geta brotið textann svolítið upp og að reyna að hafa færri efnisatriði í hverri málsgrein.

Ari Páll Kristinsson. Tungutak á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 18.9.21. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Björg­un­ar­sveit­inni í Bol­unga­vík barst útkall …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Get ég kalla björgunarsveit út, sent henni útkall? Eða kalla stjórnendur hennar menn út þegar beiðni er talin mikilvæg. Held það síðarnefnda sé útkall. Sá sem er staddur í ógöngum hringir og biður um aðstoð. Hann kallar enga út. 

Í fréttinni segir:

Að sögn Davíðs Más Bjarna­son­ar, upp­lýs­inga­full­trúa Lands­bjarg­ar, voru aðstæður á vett­vangi krefj­andi …

Hér er átt við:

Að sögn Davíðs Más Bjarna­son­ar, upp­lýs­inga­full­trúa Lands­bjarg­ar, voru aðstæður erfiðar …

Lýsingarorðið krefjandi er gott og gilt. Hins vegar er ekkert að því að tala um erfiðar aðstæður.

Í fréttinni segir:

… og fyrsta verk­efni björg­un­ar­sveita­fólks var að staðsetja fólkið sem tók um einn og hálf­an tíma.

Allt og allir eru eilíflega „staðsettir“. Hæglega má segja:

… og fyrsta verk­efnið var að finna fólkið sem tók um einn og hálf­an tíma.

Í fréttinni segir:

Var fólkið statt of­ar­lega í fjall­inu …

Fólk er ýmist statt eða staðsett. Hvorugt er slæmt en ofnotkun orða er vond, einfalt orðalag er gott. Hér er átt við:

Fólkið var of­ar­lega í fjall­inu …

Loks segir í fréttinni:

Fram kem­ur í til­kynn­ingu frá Lands­björgu að á miðnætti var búið að koma fólk­inu til hjálp­ar. 

Þetta er barnamál. Búið er orðin að hjálparsögn, notuð við ólíklegustu tilefni. Hins vegar dugar þátíð sagnorðsins að vera alvega ágætlega. Hér er átt við:

Fram kem­ur í til­kynn­ingu frá Lands­björg að á miðnætti var björgunarstörfum lokið. 

Sá sem skrifar fréttatilkynningu Landsbjargar hefur greinilega ekki góða tilfinningu fyrir íslensku máli. Hann setur sig í stellingar og skrifar stirðbusalegt mál sem ber keim af stofnanamáli og hann heldur að það sé flottara í fjölmiðlum.

Blaðamaðurinn er engu skárri, bugtar sig og beygir, afritar fréttatilkynninguna og birtir orðrétt. Þetta er ekkert annað en ómerkileg kranablaðamennska, tilflutningur á raupkenndri fréttatilkynningu sem fær gagnrýnislaust heitið „frétt“ í fjölmiðli en er afskaplega ómerkileg bæði að málfari og efni.

Hið eina góða við fréttina er afar falleg mynd sem Árni Sæberg, ljósmyndari Moggans tók. Þó tengist hún ekkert efni fréttarinnar.

Tillaga: Björgunarsveitin í Bolungarvík var kölluð út …

2.

„Darko Desic tókst að flýja úr Grafton-fangelsinu í Nýju Suður-Wales í byrjun ágúst 1992 þar sem hann notaðist járnsagarblaði og klippum.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Hvað er átt við þetta: „þar sem hann notaðist“? Þar hvar? Vitagagnslaust orðalag. Inn í síðasta hluta vantar orð, líklega forsetninguna við.

Betra hefði verið:

… ágúst 1992 og notaði til þess járnsagarblað og klippur.

Í fréttinni segir:

Eftir víðtæka lögreglu tókst ekki að hafa hendur í hári Desic.

Í setninguna vantar orðið leit. Þetta er hroðvirknislega unnin frétt. Blaðamaðurinn les ekki yfir fréttina fyrir birtingu. 

Tillaga: Darko Desic tókst að flýja úr Grafton-fangelsinu í Nýju Suður-Wales í byrjun ágúst 1992 ágúst 1992 og notaði til þess járnsagarblað og klippur

3.

„Aðeins landsdekkandi framboð náð manni inn frá 1987.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                      

Athugasemd: Orðið „landsdekkandi“ finnst ekki í orðabókinni minni. Blaðamaðurinn er að spara sér plássið í stað þess að skrifa eðlilegt mál. 

Tillaga: Aðeins flokkar sem boðið hafa fram í öllum kjördæmum hafa náð inn manni frá 1987.

4.

„3. september sl. var gleðidagur …“

Grein á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 17.9.21.                                     

Athugasemd: Fjórir hámenntaðir læknar rita fróðlega grein í Morgunblað dagsins. Þeir byrja hana á tölustaf sem á aldrei að gera.

Og hvers vegna á ekki að byrja málsgrein á tölustaf? Ástæðan er einföld. Tölustafur hefur engan upphafsstaf eins og bókstafir. Því er hætt við ruglingi. Þar að auki er þetta einfaldlega ljótt í rituðu máli.

Skammstöfun er að mestu úrelt og kemur frá þeim tíma er spara þurfti pláss í prentun eða á þeim tíma er pappír og blek var af skornum skammti. Á tölvuöld má til dæmis skrifa fullum fetum orð og orðatiltæki; fyrir hádegi, klukkan ellefu, þar með talið og svo framvegis.

Tillaga: Þriðji september síðast liðinn var gleðidagur …

5.

„Að sögn Salóme var eitt­hvað af fólki á svæðinu en eng­an sakaði þó.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Hér er átt við að strjálingur af fólki hafi verið þarna, nokkrir, frekar fáir. Blaðamenn eiga það til að festast í frösum í rituðu máli í stað þess að tala eins og almenningur.

Í fréttinni er haft eftir viðmælanda og er hann að tala um glóandi hraun:

Eins og í vik­unni þá var þetta að hreyfa sig þrjá metra á sek­úndu sem er nokkuð hratt, meira en göngu­hraði.

Ekkert er að því að láta sem hamfarir séu gerðar að persónu. Þó færi betur á því að segja:

Eins og fyrr rann hraunið um þrjá metra á sek­úndu sem er nokkuð hratt, meira en göngu­hraði.

Eflaust er í lagi að segja að hraun hreyfi sig en réttara er að það hreyfist. Best er að segja að það renni. Stundum er sagt að vatn sé kyrrt og er ekkert að því en um rennandi vatn er aldrei sagt að það „hreyfi sig“. Rennslishraði er þekkt hugtak um vatn, skriðhraði um jökla og svo framvegis. Af hverju skyldi eitthvað annað gilda um rennandi hraun?

Tillaga: Að sögn Salóme var nokkuð af fólki á svæðinu en þó sakaði engan.

6.

„Þetta er búið að vera hræðilegt.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Fyrirsögnin er slæm því svo sáraeinfalt og mun skárra er að orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan. Svo virðist sem margir blaðamenn kunni ekki að beita sögnum á hefðbundinn hátt, sjá fyrsta kafla hér að framan. 

Þátíð með hjálparsögn er enn góð. Ekki segja sífellt að maðurinn sé búinn að gera eitthvað, búinn að finna, búinn að hoppa og skoppa og allt sé búið að vera hræðilegt, búið að vera leiðinlegt, búið að vera skemmtilegt.

Ritað mál ekki vera gagnrýnilaus yfirfærsla frá talmáli. 

Í fréttinni segir:

Nuno Espír­ito Santo, knatt­spyrn­u­stjóri Totten­ham Hot­sp­ur, sýt­ir það að vera sí­fellt að missa fleiri leik­menn í meiðsli.

Þetta er arfaslæm málsgrein. Eftirfarandi er skárra:

Nuno Espír­ito Santo, knatt­spyrn­u­stjóri Totten­ham Hot­sp­ur, finnst slæmt að leikmenn meiðist og séu frá í lengri eða skemmri tíma. 

Sögnin að sýta er gott og gilt en merkir að harma, syrgja eða sjá eftir. Orðið hentar ekki hér. Fótboltastjórinn á við að honum finnist slæmt að missa leikmenn vegna meiðsla.

Tillaga: Þetta hefur verið hræðilegt.

7.

„Ríkisskattstjóri móttók þann 01. mánaðar 2021 beiðni Abc ehf., nr. (123,) 456 og 789, um endurgreiðslu virðisaukaskatts af aðkeyptri þjónustu verktaka vegna byggingar íbúðarhúsnæðis að Xgötu 1000, skv. 2. mgr. 42. gr. laga nr. 50/1988 og ákvæði laganna til bráðabirgða nr. XXXIII, sbr. a-lið 1. gr. reglugerðar nr. 449/1990, um endurgreiðslu virðisaukaskatts af vinnu manna við íbúðarhúsnæði, og 1. gr. reglugerðar nr. 690/2020, um tímabundna endurgreiðslu virðisaukaskatts af vinnu manna.“

Bréf frá embætti Ríkisskattstjóra til verktaka.                                     

Athugasemd: Þetta er úr bréfi frá opinberum aðila. Einkennist af hræðilega löngum málsgreinum, ritað á tyrfnu stofnanamáli, kansellístíll. Það er ekki skrifað til að upplýsa heldur til að flækja. Annað í bréfinu er eftir þessu, langlokur.

Í raun hefði verið hægt að stytta bréfið að mun. Í stað þrjátíu lína hefðu fimm eða tíu nægt.

Bréfið lyktar af hroka og yfirlæti sem er ósamboðið embætti Ríkisskattstjóra.

Á undanförnum árum hefur RSK breyst mikið, er orðið afskaplega neytendavænt ef svo má segja. Starfsfólk vel skólað í viðræðum við fólk sem þarf upplýsingar, er hjálplegt og lausnamiðað. Ofangreint bréf er þvert á þessa stefnu. 

Tillaga: Engin tillaga.

Reynslumikill, mannrán á dreng og gefur breytilegar vindáttir

Orðlof

Kansellístíll

Ritmál með sérstökum blæ, hvað orðnotkun og málskipan varðar, sem þróast hefur meðal (a.m.k. sumra) opinberra starfsmanna og birtist m.a. í lagafrumvörpum, greinargerðum, úrskurðum, stjórnvaldsbréfum og annars konar rituðu máli sem kemur frá (sumum) opinberum stofnunum.

Orð úr stofnanamáli þykja oft klaufaleg sé um nýyrði að ræða, stirð og jafnvel illskiljanleg. Um fagorð er að ræða sem mikilvægt er að séu skýr og auðskiljanleg og falli vel að íslensku máli. 

Íðorðabankinn.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hornstrandirnar lokka mann að sér.“

Fyrirsögn á vísi.is.                                      

Athugasemd: Nokkur munur getur verið á því að lokka eða laða. Fjöllin laða mig til sín eða að mér, þau geta líka lokkað mig til sín.

Sögnin að laða merkir að hæna einhvern að sér, draga að, seiða til sín. Oft er talað um að einhver eða eitthvað sé aðlaðandi. Oftast er talað um aðlaðandi fólk.

Sögnin að lokka, getur merkt að freista, ginna, tæla eða álíka. Stundum er talað um að eitthvað sé lokkandi sem þarf ekki að vera það sama og aðlaðandi.

Fyrirsögnin hefði verið skárri ef þremur síðustu orðunum hefði verið sleppt. Sjá tillöguna.

Sumt er furðulega skrifað í fréttinni. Þetta er til dæmis óskiljanlegt:

Það er ómetanlegt að vera manneskja í þessu umhverfi.

Og hvað er átt við með þessu?

Ég tapaði einstaklingseðlinu á þessum stað. 

Skyndilega er Erla nefnd til sögunnar og ekkert sagt hvernig hún tengist þeim sem greinin fjallar fyrst og fremst um. Enginn les yfir og leiðbeinir blaðamanninum.

Tillaga: Hornstrandir lokka.

2.

„Þeir reynslumestu gætu lagt landsliðsskóna á hilluna.“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 13.9.21.                                     

Athugasemd: Hér fer ágætlega á því að nota lýsingarorðið reyndur en síður reynslumikill.

„Reynslumikill“ er orðið að tískuorði um þessar mundir og í langflestum tilvikum dugar reyndur. Ég gúgglaði og fékk þetta:

1. Reynslumikill markvörður
2. Reynslumiklir tónlistarmenn
3. Reynslumiklir leikmenn
4. Reynslumiklir oddvitar
5. Reynslumikill dómari
6. Reynslumikill fasteignasali
7. Reynslumikið fólk
8. Reynslumikill ráðgjafi
9. Reynslumikill birtingarstjóri
10. Reynslumikill klippari

Oftast er orðið „reynslumikill“ notað í tengslum við lýsingar íþróttablaðamanna á leikmönnum í boltaliðum. Því miður les enginn yfir það sem íþróttablaðamenn skrifa. Þeir eru því miður farnir að skrifa eins og óðamála fótboltamenn eftir leik.

Tillaga: Þeir reyndustu gætu lagt landsliðsskóna á hilluna.

3.

„Yfirvöld á Ítalíu rannsaka nú meint mannrán á dreng sem …“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Þetta er kjánaleg setning. „Mannrán á dreng“. Hvernig er hægt að vera svo dómgreindarlaus að skrifa svona. Enginn skrifar „flugrán á flugvél“, „bílþjófnaður á bíl“, sauðaþjófnaður á sauðkind“ og svo framvegis.

Tillaga: Yfirvöld á Ítalíu rannsaka nú meint rán á dreng/barni …

4.

„53,2% svarenda kváðust andvíg útbreiðslu íslams …“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 14.9.21.                                     

Athugasemd: Blaðamenn á Mogganum vita ekki að aldrei skal byrja málsgrein á tölustöfum. Það er hvergi gert (nema á Mogganum). Jafnvel allir íslenskufræðingar eru sammála um þetta. 

Svo er það hitt sem þó er ekki umfjöllunarefni þessa pistils hvers vegna umburðalyndi Íslendinga sé svo lítið að þeir telji sig þurfa að taka afstöðu gegn einstökum trúarbrögðum. Ef til vill er skemmra í öfgarnar hjá íslenskri þjóð en margir vilja vera láta.

Tillaga: Meira en helmingur svarenda, 53,2%, er andvígur útbreiðslu íslams …

5.

„Alls voru 21 inni í námunni þegar loftveggir hennar gáfu skyndilega undan 14. ágúst.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 14.9.21.                                     

Athugasemd: Með vinsemd er hægt að skilja þessa málsgrein. Hún er engu að síður afar slæm. 

Tuttugu og einn maður var í námunni, alls var 21 maður í námunni …

Gera má ráð fyrir að þeir sem voru í námunni hafi verið menn. Stíllaust er að sleppa þeirri staðreynd.

Orðið „loftveggir“ er ekki til. Veggur er hlið húss, að utan og innan. Loft á hér við þak að innanverðu. „Þakloft“ er álíka vitleysa sem og „veggloft“. Hins vegar er orðið „loftveggir“ ekki með öllu óþekkt en afar sjaldgæft og vart eru til marktækar heimildir um það.

Orðasambandið „gefa undan“ er ekki til en gæti verið samsláttur við að láta undan sem merkir til dæmis að gefa eftir. Hvorugt á hins vegar við hér. Betra er að orða það þannig að þakið í námugöngunum hafi brostið og hrunið 

Tillaga: Tuttugu og einn maður var í námunni þann 14. ágúst þegar þak hennar brast skyndilega og hrundi.

6.

„Árið 1983 urðu þáttaskil í lífi Jóns B. og fjölskyldu hans er Jón B. var ráðinn til …“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 14.9.21.                                     

Athugasemd: Ein fróðlegasti pistillinn í Morgunblaðinu nefnist Dægradvöl og fjallar hann um fólk sem á stórafmæli og birt er ættartré þess sem um er rætt hverju sinni. Oftast er hann vel skrifaður.

Dálítil fljótaskrift er á ofangreindri málsgrein og er nafn mannsins tvítekið í sömu málsgreininni svo úr verður nástaða. Slíkt er aldrei gott og hefði blaðamaðurinn átt að lesa betur yfir skrif sín.

Tillaga: Árið 1983 urðu þáttaskil í lífi Jóns B. og fjölskyldu hans er hann var ráðinn til …

7.

„Vind­ur flesta daga skap­leg­ur og munu nokkr­ar smá­lægðir gera sig lík­lega í nágrenni við landið sem aft­ur gef­ur breyti­leg­ar vindátt­ir.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Ofangreint er haft eftir veðurfræðingi og skilst ekki. Stundum er talað um skaplegt veður en sjaldgæft er rekast á orðlagið „skaplegur vindur“ sem skilst varla.

Lýsingarorðið skaplegur merkir það sem má una við, sætta sig við. Hvassviði með rigningu á ekki við alla. Þá er talað um slagveður sem er frekar óvinsælt hjá kellingum á öllum aldri og af báðum kynjum en slíkar vilja sól og „næs“ veður allan ársins hring. Slíkt er ekki í boði á ísa köldu landi.

Hannes Hafstein hvatti fólk til dáða og orti:

Ég vildi óska, það yrði nú regn
eða þá bylur á Kaldadal, 
og ærlegur kaldsvali okkur í gegn 
ofan úr háreistum jöklasal. 

Þurfum á stað, þar sem stormur hvín
og steypiregn gerir hörund vott. 
Þeir geta þá skolfið og skammast sín, 
sem skjálfa vilja. Þeim er það gott. 

Þetta var nú nauðsynlegur útidúr því kosningar eru í nánd og fjölmargir stjórnmálaflokkar lofa öllu fögru og vantar einungis að lofað sé betra veðri. 

Skaplegur vindur er merkingarlaust orðalag.

Hvaða merkir að „smálægðir gera sig líklega“? Varla að smálægðirnar séu líklegar til að hverfa, líklegar til að sameinast, líklegar til að stækka eða líklegar til að fara til tunglsins.

Veðurfræðingurinn er ekki einu sinni fræðilegur, hann bullar bara. Svo segir hann að eitthvað „gefur breytilegar vindáttir“.

Blaðamaðurinn hefur þetta orðrétt eftir en ólíklegt er að hann skilji tilvitnunina frekar en aðrir. Engu að síður hljómar hún sennilega enda fræðingur sem talar og því ber að bugta sig og beygja fyrir merkingarlausu stofnanamáli sem byggist á ensku orðalagi.

Hér er tilraun til að færa torfið yfir á alþýðumál en vera kann að með því fari merkingin út og suður eins og vindurinn sem fylgir smálægðunum.

Tillaga: Ekki mun verða hvass næstu daga. Nokkrar smálægðir eru á leið til landsins og með þeim mun gjóla úr ýmsum áttum.

Farþegaflugvélar brotlentu á Tvíburturnunum og gerast sjerpi.

Orðlof

Nýsköpun máls

Við skoðuðum gamla kirkju og byggðasafnið sendi ungan mann til að sýna guðshúsið. Honum kom á óvart að um tóma Íslendinga væri að ræða og sagðist vanari að leiðsegja útlendingum um helgidóminn.

Hann fór að lýsa því sem fyrir augu bar og nefndi sérstaklega „skírnardallinn“ sem væri mjög gamall. „Altarisspjaldið“ var danskt en hann vissi ekki aldur þess. „Pallurinn sem presturinn stæði á“ var fagurlega málaður en hann vissi ekki hvaða myndir skrýddu „pallinn.“ „Spýturnar“ við altarið voru upprunalegar, sagði ungi maðurinn. 

Gamla fólkið kímdi yfir þessum nafngiftum enda vanara orðum eins og skírnarfontur, altaristafla, prédikunarstóll og grátur um þessa innanstokksmuni í kirkjunni. 

Ungi maðurinn átti greinilega auðveldara með að segja frá guðshúsinu á ensku og rak fljótlega í vörðurnar. Það má þó telja honum það til tekna að hann reyndi að gefa hlutunum nöfn þegar íslenskan brást honum.

Fréttablaðið. Óttar Guðmundsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hér á landi hefur ástandið farið mjög batnandi …“

Leiðari Morgunblaðsins 10.9.21.                                     

Athugasemd: Þegar ég les yfir það sem ég hef skrifað kemur í ljós, mér til undrunar, að orðalag er ekki alltaf eins og best er á kosið, tilgerðarlegt eða jafnvel kjánalegt. Öllum er mikilvægt að lesa yfir skrif sín með gagnrýnum augum og ekki er lakara að bera þau undir aðra.  

Þetta hefði höfundur leiðarans átt að gera. Hann segir að ástandið hafi „farið mjög batnandi“. Betur fer á því að segja að það hafi lagast mikið.

Tillaga: Hér á landi hefur ástandi lagast mikið.

2.

„Þá var ferðamaður stöðvaður með kannabisfræ í tveimur boxum í Flugstöð Leifs Eiríkssonar við komuna til landsins í gær.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Allt er nú orðið frétt. Lesendur sem ekkert vita fá engar skýringar. Hvers vegna var maðurinn stöðvaður? Voru kannabisfræin ætluð til neyslu eða ræktunar, hvernig voru boxin á litinn, hversu stór voru þau og voru þau í vasa mannsins, handfarangri eða annars staðar? 

Auðvitað er þetta engin frétt, aðeins uppfylling á milli auglýsinga.

Í fréttinni segir:

Féllst hann á að afhenda fræin, sem verður eytt.

Löggan hefur ábyggilega gert honum tilboð sem hann gat ekki hafnað. En boxin, maður lifandi. Var þeim líka eytt? Lesendur bíða í angist eftir að frétta um afdrif þeirra?

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Um klukkan korter fyrir níu að morgni 11. september brotlenti farþegaþota flugfélagsins American Airlines í norðurturni Tvíburaturnanna á Manhattan í New York.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Þegar flugvél brotlendir hefur hún brotnað í lendingu á flugbraut eða annars staðar. 

Engin tilraun var til að lenda flugvélunum sem rænt var þann 11. september 2001. Þeim var vísvitandi flogið á tvíburaturnanna í New York og á Pentagon bygginguna í Washington. Fjórða flugvélin hrapaði en var líklega stefnt á þinghúsið eða Hvíta húsið.

Fimm sinnum í fréttinni fullyrðir blaðamaðurinn að flugvélarnar hafi brotlent. Þetta er svo rangt sem mest má vera og raunar heimskulegt orðalag. Flugvélunum sem hafði verið rænt var flogið á byggingarnar þrjár. Bandaríkjamenn og fleiri tala um árásir og mun það vera rétt. Á ensku er talað um „crash“ eða „attack“.

Greinin er ekki illa skrifuð en efnislega má gagnrýna ýmislegt en það er ekki til umræðu hér. 

Tillaga: Um klukkan korter fyrir níu að morgni 11. september flaug farþegaþota flugfélagsins American Airlines á norðurturn Tvíburaturnanna á Manhattan í New York.

4.

„Árið 2009 stofnaði hann Apa Sherpa-samtökin í þeim tilgangi að tryggja börnum í Nepal tækifæri til menntunar, svo þau þurfi ekki að gerast sjerpar eins og hann sjálfur.“

Frétt á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 11.9.2021.                                     

Athugasemd: „Sjerpar“ er ekki starfsstétt eða avinnugrein eins og halda mætti af fréttinni. Sjerpar eða Sherpa er þjóð í austurhluta Nepal. 

Í fréttinni er rætt við mann sem heitir Lhakpa Tenzing Sherpa en tók sér síðar nafnið Abu Sherpa. Enginn hefur klifið oftar á Everst fjall en hann. Frá 1991 til 2011 komst hann tuttugu og einu sinni á tindinn.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Það segir sína sögu að Ken McCallum, yfirmaður bresku innanríkisleyniþjónustunnar MI5, varaði við því í gær að stofnun sín hefði náð að koma í veg fyrir sex áform um hryðjuverk …“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 11.9.21.                                     

Athugasemd: Sögnin að vara við merkir að gera viðvart samanber að aðvara. Málsgreinin skilst ekki því þar segir að maðurinn varaði við því að náðst hafi að koma í veg fyrir hryðjuverk. Þetta gengur ekki upp. 

Líklegast hefur hann upplýst, sagt frá, fullyrt eða álíka að stofnunin hafi komið í veg fyrir hryðjuverk.

Þarna er talað um „áform um hryðjuverk“. Var komið í veg fyrir hryðjuverk eða uppgötvuðust áform um þau. Á þessu tvennu er mikill munur. Engu að síður hefði verið skýrara að sleppa orðinu áform og láta þar við sitja. 

Strax í næstu málsgrein á eftir segir:

Þá hefði stofnunin náð að hrinda 31 áformi um slík verk á síðustu fjórum árum. 

Þetta er ekki skýrt. Eflaust hefur blaðamaðurinn ætlað að nota sögnina að hindra. Betur hefði farið á því að segja:

Á síðustu fjórum árum hefði stofnunin náð að koma í veg fyrir þrjátíu og eitt hryðjuverk. 

Fréttin er frekar skrýtin. Fyrri hlutinn er nokkuð vel skrifaður en svo er sem blaðamaðurinn hafi lent í tímahraki og skrifað seinni hlutann í hendingskasti og ekki náð að lesa hann yfir áður en hann skilaði fréttinni inn til birtingar.

Tillaga: Það segir sína sögu að Ken McCallum, yfirmaður bresku innanríkisleyniþjónustunnar MI5, benti á það í gær að stofnunin hefði tekist að koma í veg fyrir sex hryðjuverk 

6.

„… þegar þeir fréttu að búið væri að fljúga farþegaþotum á tvíburaturnana í New York og Pentagon-bygginguna í Washington.“

Leiðari Morgunblaðsins 21.11.21.                                     

Athugasemd: Er þetta það besta sem Morgunblaðið getur borið lesendum sínum? Í sakleysi mínu hélt ég að þeir sem skrifuðu forystugreinar Morgunblaðsins væru afar vel máli farnir og með mikla þekkingu á íslensku máli. Þannig skrifuðu Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson, Davíð Oddsson og margir aðrir sem treyst hefur verið til að sjá um þennan mikilvæga dálk í blaðinu. Eitthvað hefur breyst.

Hvernig er hægt að orða þetta þannig „að búið væri að fljúga“? Þetta er kjánalegt orðalag.

Tillaga: Líkleg muna allir nákvæmlega hvar þeir voru þegar þeir fréttu af því að farþegaþotum hefði verið flogið á tvíburaturnana í New York og Pentagon-bygginguna í Washington. 

Svæði, svæði, svæði, vara í einhverja daga og collaborative contaminations

Orðlof

Heimskur

Skýringum yfir fornyrði segir Páll Vídalín:

Svo meinar þá vox [þ.e. orðið] heimskur [...] þann er í heima húsum er upp al­inn, enga góða siði numið hefir til máls né gjörða nema þá alleina er hann sá og heyrði heima, óvíst hversu góða, og hann því líkur til að vera framfús, hvatvís, óvitur og of djarfur í orðum og gjörðum.

Íðorðabankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Maður lést við hákarlaárás.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Samkvæmt þessum orðum réðst maðurinn á hákarla og laut í lægra haldi, dó. Samanber að látast við veiðar. Svo var þó ekki því samkvæmt fréttinni réðst hákarl á manninn. Þarna er öllu snúið við.

Blaðamanninum er tíðrætt um „svæði“. Hann segir:

Bráðarliðar, þyrla og bráðarlækn­ar mættu á svæðið …

Flestir hefðu sagt að bráðaliðar og læknir hefðu komið á staðinn. Hvort þyrla geri sama gagn og læknir skal ósagt látið. Engu að síður kom hún (mætti ekki) og hefur líklega flutt þann slasað á sjúkrahús. Skyldu þyrlan og sjúklingurinn hafa þá „mætt á spítalann“?

Í fréttinni segir:

Haft er eft­ir lög­regluþjóni á svæðinu að þegar lög­regl­an mætti á vett­vang …

Hver er munurinn á „svæði“ og „vettvangi“?

Skelfingar ósköp er þetta rislág frásögn. Jafnvel á DV skrifa menn betur en þetta.

Tillaga: Maður lést eftir árás hákarla.

2.

„Bændum í Skaft­ár­hreppi standi hreint ekki á sama um hlaupið.“

Fyrirsögn á vísir.is.                                     

Athugasemd: Notkun viðtengingarháttar er komin út í tóma vitleysu hjá fjölmiðlum. Líkast er að margir blaðamenn kunni ekki að beita sagnorðum rétt. 

Hér ætti að nota framsöguhátt eins og berlega skýrist á tillögunni.

Tillaga: Bændum í Skaft­ár­hreppi stendur hreint ekki á sama um hlaupið.

3.

„Auður segir að á svæðinu hafi verið áætlað að fara í smalamennsku eftir rúma viku og þess vegna sé búfénaður enn á gangi á svæðinu. Hún segir að bændur á svæðinu hafi farið af stað í dag til að smala á svæðum sem gæti flætt yfir.“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Blaðamaðurinn gerir sér enga grein fyrir nástöðunni í málsgreinunum tveimur heldur klifar á orðinu svæði, jafnvel tvisvar í einni málsgrein eins og glögglega má sjá.

Sáraauðvelt er að orða þetta skár, jafnvel að sleppa tuggunni. Viðmælandinn býr í Skaftárhreppi og ef það er „svæði“ er á hann varla við neitt annað.

Annað hvort les blaðamaðurinn ekki fréttina yfir með gagnrýnum augum eða er algjörlega óvanur skrifum. 

Verst er þó að ritstjórinn og aðrir yfirmenn sinna ekki starfi sínu. Þeir lesa ekki fréttir yfir, hvorki fyrir né eftir birtingu, og leiðbeina ekki blaðamönnum eins og verkefni þeirra ætti að vera.

Öll mistök bitna á lesendum. Gagnslítið er að þykjast vera með útbreiddasta dagblað landsins ef það er illa skrifað.

Tillaga: Auður segir að áætlað hafi verið að fara í smalamennsku eftir rúma viku. Hún segir að bændur hafi farið af stað í dag og smali nú þar sem hætta er á að flætt geti yfir.

4.

„Hlaupið mun líklega vara áfram í einhverja daga.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu fjögur í Morgunblaðinu 8.2.21.                                     

Athugasemd: Sögnin að vara er fallegt orð og hefur margar merkingar meðal annars þá að eitthvað standi yfir, endist. Í þessu tilviki mætti að skaðlausu nota orðalagið halda áfram.

Mikilvægt er að orðanotkun í fréttum sé fjölbreytt. Ekki að tönglast sé stöðugt á sömu orðunum. Segja að eldgosið vari, hlaupið vari, lokunin vari, eldsvoðinn vari, ástandið vari og svo framvegis.  

Stundum virðast orð öðlast skyndilegar vinsældir þvert á fjölmiðla. Svo er með þetta, einnig viðbúið, svæði og fleiri.

Hvað skyldi svo vera átt við með „einhverja daga“? Er átt við enskuna, „some days“. Í svona tilfellum segir íslenskt alþýðufólk nokkra daga.

Tillaga: Hlaupið mun líklega halda áfram áfram í nokkra daga.

5.

„Þessi rétt­ur er svo skemmti­leg­ur að það er leit­un að örðu eins.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Þetta er smávægileg villa, stafir víxlast. Getur komið fyrir alla. Í tölvum blaðamanna og flestra annarra er sjálfvirkt villuleitarforrit sem lætur vita sé orð rangt ritað. Það eina sem skrifari þarf að gera er að hafa það í gangi og nenna að fara eftir því. Höfundurinn hefur líklega verið að flýta sér í kaffi þegar hann birti fréttina.

Stundum leiðrétta blaðamenn skrif sín eftir birtingu. Það er frekar sjaldgæft held ég. Aðrir blaðamenn lesa varla skrif annarra á sama fjölmiðli. Að minnsta kosti virðist enn sjaldgæfara að villur sem ég finn séu leiðréttar.

Í rúman sólarhring hef ég fylgst með því hvort ofangreind stafsetningarvilla verði lagfærð og hversu lengi það taki. Auðvitað er þetta algjör smámunasemi af minni hálfu, en forvitnin rak mig áfram. 

Fréttin birtist um klukkan hálf tólf þann 8.9.21 og ekki var búið að leiðrétta hana síðdegis daginn eftir, rétt fyrir klukkan hálf sjö. Málið telst því fullsannað: Lesendur skipta engu máli, skemmd frétt er aldrei löguð. Þó ber að geta þess að uppskriftin sem getið er um í fréttinni er mjög girnileg (ekki skal þó nota skemmd hráefni).

Tillaga: Þessi rétt­ur er svo skemmti­leg­ur að það er leit­un að öðru eins.

6.

„Collaborative Contaminations nefnist nýtt verk eftir …“

Frétt á blaðsíðu 64 í Morgunblaðinu 9.9.20.                                     

Athugasemd: Íslenskur listamaður heldur sýningu fyrir Íslendinga og ákveður að kalla hana ensku heiti. Þar fyrir utan er sagt að listaverkið sé „performance og innsetning“. Í fréttinni er talað um „kóerografískar“ leiðir. Því miður skil ég ekki fréttina en er þó afar listelskur.

Hvers vegna er enskunni hampað á þennan hátt? Eru lýsingar á ensku söluvænlegri en á íslensku?

Tillaga: Engin tillaga.

Beittu ofbeldi sem varð til þess að maður fékk áverka

Orðlof

Seigla

Samheiti þanþol, þrautseigja: Hæfni einstaklings til að standast eða styrkjast í glímu við erfiðleika eða mótlæti. Slík hæfni birtist meðal annars í því að einstaklingur lítur á krefjandi viðfangsefni sem ögrun frekar en óleysanlegt vandamál.

Íðorðabankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Vatnshæð hefur lækkað lítillega í Skaftá.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                     

Athugasemd: Hæð vatnsins hefur lækkað. Er ekki einfaldara að segja að vatnið hafi minnkað? Í fréttatíma Ríkisúrvarpsins sagði þulur að vatnsyfirborðið hafi lækkað og er það vel orðað.

Tillaga: Vatnið í Skaftá hefur minnkað lítillega.

2.

„Kennarinn opnar hurðina og þá er allt undir­lagt í reyk.“

Fyrirsögn á fréttablaðinu.is.                                     

Athugasemd: Lýsingarorðið undirlagt merkir það sem hefur verið lagt undir, til dæmis af dóti eða vera altekinn, til dæmis af verkjum eða jafnvel af ást. Orðið undirlagt er ekki gott þegar talað er um reyk.

Í fréttinni segir:

Eldur kviknaði í Hreyfingu í morgun.

Betur fer á því að segja að eldur hafi kviknað í húsnæði Hreyfingar.

Tillaga: Kennarinn opnar hurðina og þá er allt fullt af reyk.

3.

„118 kórónuveirusmit greindust um liðna helgi …“

Frétt á blaðsíðu fjögur í Morgunblaðinu 5.9.21.                                     

Athugasemd: Einn af reyndustu blaðamönnum Moggans heldur að það sé í lagi að byrja málsgrein á tölustöfum. Hann virðist vera fyrirmynd nokkurra annarra blaðamanna á fjölmiðlinum sem hafa þennan háttinn á í skrifum sínum, sérstaklega um kórónuveiruna. 

Tillaga: Um síðustu helgi greindust 118 kórónuveirusmit …

4.

„Okkar bestu menn í málmi og sérlegir vinir Lesbókar, Anvil, sitja ekki auðum höndum fremur en fyrri daginn en í byrjun vikunnar upplýsti söngvari sveitarinnar, Lips eða Vari, á samfélagsmiðlinum Twitter að þeir félagar hefðu lokið við upptökur á nýrri breiðskífu í Þýskalandi, þeirri nítjándu í röðinni.“

Frétt á blaðsíðu 28 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 4.9.21.                                     

Athugasemd: Langar málsgreinar eru oftast illskiljanlegar. Ofangreinda þurfti ég að lesa nokkrum sinnum til að skilja. Þó veit ég ekki hvað átt er við með „bestu menn í málmi“ eða hverjir séu „vinir Lesbókar“. Höfundurinn hefði átt að stytta málsgreinina, setja punkt einhvers staðar til að kvelja ekki lesendur.

Annars er þessi stutta frétt ansi skondin. Í lok hennar segir:

Anvil hefur samviskusamlega reynt að slá í gegn í 43 ár en án árangurs. 

Þá hló ég. Veit ekki af hverju. Líklega í virðingarskini fyrir seiglu tónlistarmannsins og köllun hans.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Styður liðsfélaga sína í að labba af velli.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                     

Athugasemd: Fótboltamenn sem meiðast í leik gætu þurft aðstoð við að komast af vellinum. Fyrirsögnin á hins vegar ekki við það. Fótboltamaðurinn er að lýsa yfir stuðningi sínum við þá sem er misboðið vegna kynþáttafordóma og ganga af velli í mótmælaskyni.

Fyrirsögnin er óskaplega léleg og síst af öllu gegnsæ, en heldur betur misvísandi.

Venjulega ganga leikmenn þegar þeir hlaupa ekki. Og svo er um alla sem ekki rölta. 

Tillaga: Styður liðsfélaga sína sem munu ganga af velli vegna kynþáttafordóma.

6.

„Þar eiga þrír einstaklingar hafa ráðist á einn, beitt hann ofbeldi sem varð til þess að maðurinn fékk áverka, og haft af honum verðmæti, og komist undan.“

Frétt á dv.is.                                      

Athugasemd: Löggufréttir fjölmiðlanna eru yfirleitt hrikalega illa skrifaðar. Verra er að blaðamenn birta hroðann úr dagbók löggunnar og hnika varla til einu orði. 

Í fréttinni er talað um „þrjá einstaklinga“ ekki menn. Hvers vegna? Kom hver úr sinni áttinni og sameinuðust um að berja manninn og ræna?

Þeir „beittu ofbeldi sem varð til þess að hann fékk áverka“. Þetta er nú meira bullið.

Á alþýðumáli er átt við að þremenningarnir hafi barið manninn. En auðvitað má ekki tala hreint út eins og heimskur almenningur. Hefja þarf frásögnina upp í lögfræðistíl eða öllum heldur kansellístíl svo öllum megi vera ljóst að löggan er hafin yfir pöpulinn. Á þessum rugli er engin önnur skýring.

Svo segir að þeir hafi „haft af honum verðmæti“. Almenningur hefði sagt að þeir hefðu stolið af honum, rænt hann.

Lélegt er þetta hjá Dv en ekki er það betra hjá mbl.is. Þar segir:

Lög­reglu var til­kynnt um rán í miðbæ Reykja­vík­ur á fjórða tím­an­um í nótt þar sem þrír einstak­ling­ar réðust á einn, veitt hon­um áverka og komust und­an með verðmæti sem hann hafði með meðferðis. Þetta kem­ur fram í dag­bók lög­regl­unn­ar á höfuðborg­ar­svæðinu.

Að mestu er þetta samhljóða fréttinni í Dv. Munurinn er líklega sá að sá sem var rændur hafði verðmæti meðferðis. Hvers vegna skýtur blaðamaðurinn þessu inn í frásögnina? Útilokað er að ræna mann því sem hann hefur ekki. Blaðamaðurinn hafði ekki fyrir því að lesa yfir fréttina áður en hann birti hana. Annars hefði hann varla skrifa „með meðferðis“.

Á Vísi er fréttin af atburðinum styttri, sem er skárra, en þó er bjánalegu orðalagi löggunnar haldið:

Þrír einstaklingar réðust þar á mann, veittu honum áverka og rændu hann. 

Þarna hefði að skaðlausu mátt segja:

Þrír menn rændu annan og börðu.

Á fréttablaðinu.is segir svo:

Á fjórða tímanum í nótt var síðan til­kynnt um rán í mið­bænum. Höfðu þar þrír ein­staklingar ráðist á einn og stolið af honum verð­mætum. Hlaut hann á­verka við á­rásina en málið er nú til rann­sóknar hjá lög­reglu.

Efnislega er sáralítill munur á frásögninni. Aðeins reynt að breyta út af því sem segir í dagbók löggunnar og ekki til bóta.

Á vefútgáfu Ríkisútvarpsins finnst engin frétt sem byggð er á dagbók lögreglunnar. Það er afar gott og fær fréttastofan hrós fyrir að hafa staðist freistinguna.

Svokölluð dagbók löggunnar er eins og áður sagði yfirleitt bjánalega skrifuð. Með henni er búið til flókið lögfræðimál með aragrúa orða sem sjaldnast eru notuð í daglegu tali fólks; vettvangur, brotaþolar, vista í fangaklefa og svo framvegis. Höfundarnir halda til dæmis að póstnúmer í Reykjavík séu hverfisheiti. 

Verstir eru þó fjölmiðlar sem birta dagbókina án þess að gera neinar umtalsverðar breytingar á orðalagi. Birta allt, hversu nauðaómerkilegir atburðirnir eru en huga ekki að þeim sem kunnað hafa eitthvert fréttagildi. 

Öllu er gagnrýnislaust dælt inn á vefsíður fjölmiðlanna, orðalag löggunnar sem er óskrifandi fær að halda sér og menga fréttina.

Tillaga: Þrír menn réðust á annan, rændu hann, börðu til óbóta og flúðu.

Tobicið, tragedía og vatn sem safnast saman

Orðlof

Umsókn um …

Fjölmörg dæmi eru um að forskeyti nafnorðs og forsetning, sem við á, séu eins. 

• aðkoma að 
• hafa áhuga á
• taka tillit til
• vera tilnefndur til 
• vera umhugað um
• leggja inn umsókn um
• gefa umsögn um
• taka úrtak úr 
• hafa yfirráð yfir
• hafa yfirsýn yfir

Málfarsbankinn. Uppsetningu breytt.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Stjórn KSÍ íhugar að stíga til hliðar.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Orðalagði að stíga til hliðar merkir ekkert annað en það sem í orðunum felst. Sögnin að stíga merkir ekki að hætta heldur að taka skref. Getur líka þýtt að hækka. Nafnorðið stígur merkir gata eða troðningur. Stígur Stígsson hét merkur maður er bjó á Horni í Hornvík.

Þegar enskumælandi fólk segir að einhver ætli að hætta er sagt: „to step aside“. Illa áttað fólk heldur að þýða megi orðrétt út ensku og yfir á íslensku. Það er misskilningur. 

Þegar sagt er á ensku „look out“ getur það átt við ýmislegt meðal annars að líta út (um gluggann) og að vara sig. Tóm della er að vara einhvern við með því að segja „líttu út“ þegar sá teflir á tæpasta vað. Beinar þýðingar úr ensku geta verið bull á íslensku. 

Tillaga: Stjórn KSÍ íhugar að hætta/segja af sér.

2.

„Hefur komið að tæplega helmingi marka FH.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 1.9.21.                                     

Athugasemd: Líklega á blaðamaðurinn við að maðurinn hafi átt þátt í mörkunum, hann hafi ýmist skorað mörkin eða sent boltann til þess sem það gerði. Slíkir menn eru fágætir og eftirsóknarverðir rétt eins og íþróttablaðamenn með tilfinningu fyrir íslensku máli.

Blaðamaðurinn ræðir við fótboltamann, notar upptökutæki og skrifar síðan nákvæmlega það sem hann segir. Þetta er engin blaðamennska. Hér er dæmi:

Við fórum allt í lagi af stað en fljótlega fórum við að missa leiki sem við hefðum átt að vera að vinna niður í jafntefli og töp. 

Varla er viðmælandinn ánægður með orðalagið. Líklega hefði bæði hann og blaðamaðurinn viljað hafa breytt þessu á þennan veg:

Við byrjuðum leiktíðina vel en það breyttist fljótt. Leiki sem við hefðum átt að vinna misstum við í jafntefli eða töpuðum þeim.

Talmál er allt annað en ritmál. Þegar hið fyrrnefnda er gert að ritmáli getur það orðið frekar broslegt. Ekki búa allir yfir þeim hæfileika að segja vel frá þó þeir kunni að sparka bolta.

Tillaga: Á þátt í tæplega helmingi marka FH.

3.

„Ég get ekki snert á þessu topici án þess að henda einhverjum undir lestina.“

Fyrirsögn á dv.is                                     

Athugasemd: Eitt er að orðvilltur viðmælandi segi þetta en annað er að vandaður blaðamaður skuli nota orðalagið eins og það sé gullaldaríslenska. Hefði hann ekki átt að nota gæsalappir á útlenska orðið? DV sér ekkert athugavert við að sletta.

Eftir að hafa fletti lengi í orðabókum komst ég loks að þeirri niðurstöðu að útlenska orðið „topici“ er enska, „topic“, sem viðmælandinn og DV leyfa sér að fallbeygja. Væntanlega er fallbeygingin svona í eintölu og fleirtölu:

Eitt „tobic“, mörg „tobic“
Um „tobic“, mörg „tobic“
frá „tobici“, mörgum „tobiccum“
til „tobics“, margra „tobicca“

Er þetta ekki reglulega fínt orð sem lagast vel að íslenskri nafnorðabeygingu? Víst er þetta gott orð. Beygist eins og tóbak. Og hvers vegna erum við að burðast með fallbeygingu? Hún hefur verið lögð af í flestum tungumálum.

Orðið kann að merkja á íslensku umræðuefni en viðmælandanum finnst það svo hallærislegt og grípur til útlenskunnar. Blaðamaðurinn skrifar það aldeilis hárrétt á ensku. Ég hefði ábyggilega skrifað „tóbic“ jafnvel „tóbikk“. Svona er maður nú lélegur í útlensku. Allir hljóta samt að sjá fáránleikann þessu.

Svo er það þetta með lestina. Ekki veit ég hvaðan hún kemur, er líklega Reykjavík-Keflavíkurflugvöllur hraðferð. Nema að viðmælandinn hafi hraðþýtt enskt orðatiltæki á íslensku í stað þess að nota eitthvað gamalt og gott.

Tillaga: Ég get ekki rætt þetta án þess að skaða einhvern.

4.

„Sem betur fer stóð ég með sjálfum mér, efaðist ekki um sjálfan mig og leitaði til lögreglunnar.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Orðalagið er mjög algengt en verður ekki réttara vegna þess. Ég get staðið með öðrum í eiginlegri og óeiginlegri merkingu. Hins vegar er afar erfitt er að standa með sjálfum sér.

Nú kann einhver að segja að þetta sé gott og gilt því ekki er verið að tala um eiginlega merkingu. Betra er að segja að maðurinn hafi að staðið fastur fyrir, verið samkvæmur sjálfur sér og svo framvegis.

Tillaga: Sem betur fer efaðist ég ekki og leitaði til lögreglunnar.

5.

„Iceland Airwa­ves frestað: Þetta er tragedía.“

Fyrirsögn á fréttablaðið.is.                                     

Athugasemd: Svona er nú virðingin fyrir íslensku máli. Fólki er alveg sama um slettur; blaðamönnum og viðmælendum. 

Af hverju heitir tónlistarhátíðin „Iceland Ariwves“? Af hverju ekki íslensku nafni með enskum undirtitli: Loftbylgjur Íslands eða álíka.

Hvað þýðir „tragedía“? Hefði viðmælandinn og blaðamaðurinn fengið hjartaáfall við að nota lýsingarorðið sorglegt eða nafnorðið harmleikur?

Ég hef tekið eftir því að þegar sumir vilja leggja ofuráherslu á orð sín er gripið til enskunnar. Ekki dönsku, norsku eða sænsku. Hvað þýðir „tragedy“ á þessum tungumálum? Tragedie, tragedie og tragedi.

Og á íslensku merkir enska orðið „tragedy“ einfaldlega tragedía. Viljum við leyfa tungumálinu að þróast á sama veg og danskan, enskan og sænskan? 

Býr enginn metnaður í íslenskum blaðamönnum?

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Ekki meira vatn safnast saman síðan 1996.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Fólk safnast saman á Lækjartorgi, kemur eitt og eitt eða í hópum og fyrr en varir eru hundruð eða þúsundir saman komnir. Vatn safnast í miðlunarlónið og áður en haustar eru milljónir lítra í því.

Varla er það svo að hraun hafi „safnast saman“ í Geldingadal eða Merardal eða að vatn hafi „safnast saman“ í Mývatni. Aðstæður eru víða þannig að vatn safnast í lægðir og situr þar, kemst ekki lengra. Ekki er hægt að segja að vatn „safnist saman“, ekki heldur hraun, ekki ský á himni, ekki sandur á strönd, ekki blóð í Blóðbankanum, ekki varahlutir á lager eða …

Hins vegar safnast fólk saman, fuglar gera það líka, sum dýr eða skordýr séu aðstæður þannig. Ýmsu er safnað saman í geymslur sem um síðir fyllast. Og að síðustu safnar fólk til feðra sinna og þar er vonandi mikill söfnuður, safnist þeir á annað borð saman.

Tillaga: Meira vatn er í Grímsvötnum en árið 1996

7.

„Nánast ófært til Katar eftir slæmt tap.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Fyrirsögnin er einfaldlega tær snilld. Blaðamaðurinn á skilið mikið hrós fyrir að nota myndlíkingu sem flestir áhugamenn um fótbolta skilja.

Tillaga: Engin tillaga