Gríðarlega verðskuldað - ofankoma með vindi - nýir stílar á hverjum degi

Orðlof

Alveg

Í „Brekkukotsannál“ segir frá því að þeir séra Snorri Björnsson (1710-1803), prestur á Húsafelli, og séra Jón skáld Þorláksson á Bægisá (1744-1819) hafi hist á Kjalvegi og hafi þá Jón ljóðað á Snorra:

Ljót er bölvuð blekkingin
blindar á lífsins Kjalveg.

Snorri svaraði samstundis:

Þó er verst ef þekkingin
þjónar henni alveg.

Það mun að vísu ekki standast að þeir hafi hist Jón og Snorri og ort þessa vísu í sameiningu. Lokaorð hennar, alveg, er hins vegar ekki gamalt í málinu og elstu heimildir um það eru frá byrjun 19. aldar.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það er nokkuð ljóst að Breiðablik verður Íslandsmeistari, sem er gríðarlega verðskuldað enda tímabil Breiðabliks búið að vera magnað.“

Frétt á blaðsíðu 49 í Morgunblaðinu 8.10.22.

Athugasemd: Merkingarlaus hringlandi í málsgreininni. Mun skárra er að orða hana eins og segir í tillögunni.

„Það“ er oft ónauðsynlegt í upphafi setningar og jafnvel víðar, kallast aukafrumlag, stundum leppur, og hefur enga sjálfstæða merkingu. Fer afar illa í rituðu máli en er mikið notað í talmáli og er ekkert að því; „það er nú það“.

Aukafrumlagið þykir yfirleitt frekar þunnur þrettándi. Hvað skyldi nú gerast sé orðinu sleppt. Ekkert gerist nema það eitt að málsgreinin lítur mun betur út. Merkingin helst óbreytt. Gott er að sleppa að skrifa það sem engu máli skiptir.

Hver er munurinn á því sem er verðskuldað og „gríðarlega verðskuldað“? Þegar grannt er skoðað er hann varla mikill. Til er sögnin að verðskulda og lýsingarorðið verðskuldaður. Afar sjaldgæft er að sjá stigbreytingu lýsingarorðsins; verðskuldaðri árangur, verðskuldaðasti árangurinn. Enn má ítreka að gott er að sleppa því sem engu skiptir.

Lýsingarorðið magnaður virðist vera notað í tíma og ótíma af fólki sem dettur ekkert annað í hug eða er að flýta sér. Þar af leiðir að orðið er þvælt og merkingin óljós. 

Fjölmörg önnur eru jafngóð eða betri: Stórfenglegur, æðislegur, magnþrunginn, stórkostlegur, stórbrotinn, kröftugur, mergjaður, ótrúlegur, tilkomumikill, áhrifamikill, áhrifaríkur og merkilegur svo örfá dæmi séu nefnd. 

Í fréttinni stendur:

Þá fá Víkingur og KA verðskulduð Evrópusæti. 

Blaðamaðurinn sér ekki nástöðuna. Til að sleppa við hana þarf að umorða, til dæmis á þennan veg:

Víkingur og KA fá Evrópusæti og eiga þau fyllilega skilin.

Mikilvægt er að skrifarar séu gagnrýnir á eigin skrif og óttist ekki að þurfa að umskrifa texta sinn. Oft er það til bóta.

Tillaga: Nokkuð ljóst er að Breiðablik verður Íslandsmeistari, sem er verðskuldað enda hefur Breiðablik staðið sig afar vel.

2.
„Seltjarnarneskirkja var vígð á Valhúsahæð 1989 …“

Frétt á baksíðu Morgunblaðsins 8.10.22.

Athugasemd: Þetta er ekki beinlínis rangt enda er blaðamaðurinn vel máli farinn. Betur hefði þó farið á því að skrifa þetta eins og segir í tillögunni. Má vera að þetta sé smekksatriði.

Tillaga: Seltjarnarneskirkja á Valhúsahæð var vígð árið 1989 …

3.

„Ofankoma með vindi …“

Í hádegisfréttum Ríkisútvarpsins 8.9.22.

Athugasemd: Þetta segir veðurfræðingur í viðtali. Skrýtið orðalag. Ofankoma er yfirleitt haft um snjókomu. Þegar snjóar í hvassviðri er talað um hríð. Þekkja veðurfræðingar ekki orðið eða er þetta hluti af „nýlensku“ þeirra.

Veðurfræðingurinn sagði að „mikil úrkoma falli þegar hiti er um frostmark“. Alþýðufólk myndi orða það þannig að þá snjói. Hefur fennt yfir þetta orða í huga veðurfræðinga.

Tillaga: Hríð …

4.

„Þrátt fyrir margar sóknir fyrri hálfleik var markalaust þegar liðin gengu til búningsherbergja.“

Frétt á visi.is. 

Athugasemd: Klisjur íþróttablaðamanna eru oft máttlausar og oft bjánalegar. Ekkert er að því að tala einfalt og skýrt mál. „Þrátt fyrir margar sóknir ...“: Já, liðin skiptast á að sækja en fæstir telja sóknirnar.

Hvað koma búningsherbergi málinu við? Allir þekkja regluna: Þegar fjörtíu og fimm mínútur eru liðnar skipta liðin um vallarhelming. Þá er hálfleikur ekki „búningsherbergjagangur“.

Margt í fréttinni er skrýtilega orðað. Hér eru nokkur „gullkorn“:

1. Liðin skiptust á að sækja endana á milli. (En ekki hvað?)
2. Bæði lið sýndu áfram vilja til að vinna leikinn … (En ekki hvað?)
3. Valsmenn náðu ekki að nýta yfirburði sína þegar komið var á síðasta þriðjung vallarins. (Er fótboltavelli skipt í þrjá hluta en ekki tvo?)
4. Þeir fengu nokkrar flottar stöður í og við vítateig KR-inga. (Hvað eru stöður í fótboltaleik? Eru ekki allir á hlaupum?)
5. Heimamenn refsuðu fyrir það í lokin. (Bull, fótboltalið „refsa“ ekki.)
6. KR fer í Kópavog laugardaginn 15.október klukkan 17:00 og mætir þar Breiðablik. (Er ekki nóg að segja að KR mæti Breiðabliki á þessum tíma?)

Fréttin er að stórum hluta aðeins innihaldslítið mal sem lesandinn hefur ekkert gagn af. Líklega er ekki við blaðamanninn að sakast heldur þá sem stjórna fjölmiðlinum. Þeir virðast ekki leiðbeina byrjendum, hvorki í uppbyggingu frétta né skrifum. Ef til vill eru þeir engu skárri.

Tillaga: Þrátt fyrir margar sóknir var makalaust í hálfleik.

5.

„Rússland hefur gefið út að það hafi verið bílsprengja sem var sökudólgurinn.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Dólgur merkir ofstopamaður. Sökudólgur er sekur maður. Hvorki bíll né sprengja er dólgur, sökudólgur eða maður.

Hér færi betur fer á því að tala um Rússa, ekki Rússland.

Tillaga: Rússar hafa fullyrt að bílsprengja hafi skemmt brúna.

6.

„Marg­ir liðsmenn Íslands á mót­inu fengu matareitrun í Slóven­íu …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Yfirleitt er það orðað þannig að fólk verði fyrir matareitrun sem er rökrétt? Sjá Málfarsbankann.

Tillaga: Marg­ir liðsmenn Íslands á mót­inu urðu fyrir matareitrun í Slóven­íu

7.

„Fékk töskuna til baka í molum.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Fatnaður og hlutir úr tauefni fer ekki í mola þó skemmist. Frekar er talað um efni í henglum eða tægjum.

Tillaga: Fékk töskuna til baka í henglum.

8.

„Töskur á Boozt.com - Nýir stílar á hverjum degi.“

Auglýsing á Google.com. 

Athugasemd: Hvað skyldi fyrirtækið vera að auglýsa? Mætti halda að þetta væri auglýsing frá apóteki.

Samkvæmt málið.is getur stíll verið:

1. ritæfing
2. tímatalsaðferð
3. Yfirbragð, svipmót
4. stafir, letur
5. ritfæri, griffill

Við má bæta að til eru lyf sem kölluð eru stílar. Þeir eru settir inn í líkamann en ekki í gegnum munn. Sjá nánar hjá Lyfju.

Tillaga: Engin tillaga.

Draga úr manni blóðsýni - nötrar fyrir uppljóstrun - koma við sögu dómstóla

Orðlof

Brjóstsyk

Þegar ég var barn var stundum keyptur brjóstsykur. Maður fékk einn mola í senn og beiðni um „brjóstsyk“ var svarað með vangaveltum um uppruna orðsins og tilraunum til að telja strásykur og hveiti. Það þótti mér skemmtilegt. 

Nú orðið tala fáir um mola heldur biður fólk um einn brjóstsyk eða marga brjóstsyka. Ekki get ég sagt að þessi meðferð á ágætu orði gleðji mig en þegar margir sameinast um vitleysuna málfarsbreytingu verður hún rétt. Við sitjum því uppi með þennan hroða þessa málnotkun, eins og hvert annað náttúrulögmál. 

Ég hélt þó lengi að nefnifall eintölu væri brjóstsykur en það er engan veginn á hreinu sbr þennan tengil.

Eva Hauksdóttir. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Dregið var úr hon­um blóðsýni …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er úr alræmdri dagbók löggunnar. Í mörgum tilvikum er dregið blóð úr fólki, oftast til að hægt sé að rannsaka það. Blóð sem þannig er tekið nefnist blóðsýni. 

Ekki er hægt að taka draga blóðsýni úr manni vegna þess að blóð verður ekki að sýni fyrr en það hefur verið tekið. Enginn er með blóðsýni í sér.

Blaðamaður Moggans endurtekur það sem segir í dagbók löggunnar og skrifar „hverfi 104“. Báðir klikka, löggan og blaðamaðurinn. Póstnúmer eru ekki heiti hverfa. Ekkert í fréttinni er tilefni til birtingar. 

Á ruv.is bergmálar blaðamaðurinn það sem segir í dagbók löggunnar að „dregið hafi verið blóðsýni“ úr manni.Í fréttinni er talað um „hverfi 200“. Skelfing er þetta.

Skásta fréttin sem byggð er á dagbók löggunnar er á fréttablaðinu.is. Blaðamaðurinn velur punkta sem honum finnast fréttnæmastir og lætur svo við sitja. 

Tillaga: Honum var dregið blóð …

2.

„Higu­ain gerði frá­bæra hluti með stór­liðum í evrópskri knatt­spyrnu …“

Frétt á fréttablaðið.is. 

Athugasemd: Hafi fótboltamaðurinn skorið út, smíðað, stundað leirlist eða eitthvað álíka kann að vera að út úr því hafi komið hlutir, jafnvel „frábærir hlutir“.

Óskiljanlegt hvaðan íþróttamenn hafa svona talsmáta. Er þeim útilokað að flytja fréttir að hætti vandaðra blaðamanna?

Tillaga: Higu­ain stóð sig frábærlega vel með stór­liðum í evrópskri knatt­spyrnu …

3.

„Bif­reið var stöðvuð í hverfi 108.“

Frétt á mbl.is.  

Athugasemd: Skelfing er löggan vitlaus. Enn og aftur skrifar hún í svokallaða dagbók sína að póstnúmer séu heiti á hverfum. Ekki er blaðamaður Moggans skárri, heldur að þetta sé heilagur sannleikur.

Í „fréttinni“ er sagt frá ölvuðum manni sem fór húsavillt. Þetta er auðvitað agalegt og því tíundað vel og vandlega. Loks er klykkt út með því að segja að löggan hafi hjálpað manninum að komast til síns heima. Ó, hvað löggan er nú góð (að eigin mati). Og engin skýrsla var gerð og „vistfangaklefinn“ stendur tómur.

Sömu „fréttir“ eru birtar á Vísi og fréttablaðinu.is. Á báðum fjölmiðlum höfðu blaðamennirnir vit á að sleppa póstnúmerstölunni. Þeir mátu það þó sem svo að dagbókin væri fréttaefni en þar skjátlaðist þeim.

Blaðamenn á rúv.is virðast hafa vit á því að sleppa því í þetta skipti að vitna í dæmalausa frásagnir úr dagbók löggunnar. Þeir eiga hrós skilið.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„F1 heimurinn nötrar fyrir upp­ljóstrun dagsins.“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Skrýtið að nota forsetninguna „fyrir“ í stað vegna. 

Í fréttinni segir:

Síðasta tíma­bil í For­múlu 1 fer í sögu­bækurnar sem eitt mest spennandi, ef ekki mest spennandi tíma­bil í sögu mótaraðarinnar.

Ekki er mikil reisn yfir þessu. Klisjan um „sögubækurnar“ er orðin afskaplega þreytandi. Hægt er að orða þetta á þennan hátt:

Síðasta tíma­bil í For­múlu 1 verður minnst sem eitt ef ekki það mest spennandi í sögu mótaraðarinnar.

Hér eru fleiri dæmi um slæm skrif:

1. Að sama skapi hlaut tíma­bilið mjög um­deildan endi sem varð til þess …
2. … tryggði sér heims­meistara­titil öku­manna á síðasta hringnum í síðustu keppni tíma­bilsins með fram­úr­akstri á Sir Lewis Hamilton …
3. … segir að For­múla 1 standi nú á kross­götum sem getur haft miklar af­leiðingar fyrir lang­tíma­fram­tíð mótaraðarinnar.
4. Aðal rökin fyrir kostnaðar­þakinu voru þau að með því að setja þak á eyðslu liðanna stæðu þau á jafnari grunni sem ætti síðan að skila sér í jafnari bílum og keppnum.

Fleira mætti nefna. Nýliðar fá að skrifa að vild, enginn leiðbeinir þeim. Allt er birt og ekkert tillit tekið til lesenda. Svona blaðamennska er ekki bjóðandi og stendur varla undir nafni.

Tillaga: F1 heimurinn nötrar vegna upp­ljóstrun dagsins.

5.

„Öll komið við sögu dómstóla.“

Frétt á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu 7.10.22.

Athugasemd: Hafi einhver „komið við sögu dómstóla“ hefur sá verið dæmdur. Kjánalegt að segja þetta ekki beinum orðum. 

Tillaga: Öll hafa verið dæmd.

6.

„Formaður skýrsluhópsins reif enga þögn.“

Aðsend grein á blaðsíðu 13 í Fréttablaðinu 7.10.22.

Athugasemd: Óheppilegt er að rugla saman sögunum að rífa og rjúfa. Enginn „rífur þögn“. Algengt er að þögnin sé rofin.

Samt er undarlegt hversu lengi ég var að koma fyrir mig hvaða sögn ætti heima í þessa setningu í stað rífa.

Aftur á móti rífa margir kjaft, sumir með hávaða og látum, aðrir hæglátlega.

Tillaga: Formaður skýrsluhópsins rauf enga þögn.

Stundum lang en stundum stutt - tryggja 50% atkvæða - í fangageymslu fyrir rannsók málsins

Orðlof

Skælbrosa

Skæl- í skælbrosa er fengið frá sögninni að skæla ’gráta, gretta sig’.

Í Corvinuspostillu frá miðri 16. öld er þetta dæmi samkvæmt Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans:

hæddu at mier / skældu sig oc skoku hofudin.

Þarna er merkingin greinilega ’grettu sig’. 

Nafnorðið skæla merkir ’grátur’ en í fleirtölu einnig ’grettur; regnskúrir’. 

Að skælbrosa er að brosa breitt, oft þannig að sjái í tennurnar, en einnig að viðkomandi glotti með grettu. Orðið getur því stundum haft á sér neikvæðan blæ allt eftir því hverju er verið að lýsa.

Vísindavefurinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„EPDE-hugveitan, sem hefur það hlutverk að ýta undir betri framkvæmd kosninga og kosningaeftirlits, segir hins vegar að eftirlitsmenn eigi aldrei að yfirfæra eigin reynslu sem mælikvarða á það hvort kosningin í heild sinni hafi farið fram með lýðræðislegum hætti, sér í lagi ekki ef þeir hafa ekki tekið þátt í langtíma eftirlitsverkefni.“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 28.9.22.

Athugasemd: Málsgreinin er afar löng og illskiljanleg. Líklega hefði mátt skipta henni í tvær eða þrjár málsgreinar.

Feitletruðu orðin virðast út samhengi sem og það sem á eftir kemur. 

Ég treysti mér ekki til að koma með tillögu.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„6. sept­em­ber árið 2013 varð ákveðinn viðsnún­ing­ur …“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Hvers vegna byrjar vanur blaðamaður málsgrein á tölustaf? Varla er það vegna vanþekkingar, frekar hugsunarleysi, fljótfærni.

Þetta er aldrei gert, ekki í blaðamennsku né í almennt í skrifum. 

Ákaflega auðvelt er að lagfæra villuna. Hægt er að skrifa töluna með bókstöfum, bæta fornafninu þann fyrir framan tölustafinn eða umorða. Hér má mæla er með hinu síðastnefnda.

Tillaga: Ákveðinn viðsnúningur varð 6. september …

3.

„Stundum langt en stundum stutt en alltaf fór hann einhverja kílómetra.“

Frétt á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu 29.9.22.

Athugasemd: Ekki er mikil reisn yfir málsgreininni. Tillagan er skárri.

Tillaga: Ýmist lengra eða skemmra en alltaf hljóp hann nokkra km.

4.

„En til að vinna kosninguna í fyrstu umferð og komast hjá seinni umferð þann 30. október þarf hann að tryggja meira en 50 prósent atkvæða.“

Frétt á blaðsíðu 10 í Fréttablaðinu 29.9.22.

Athugasemd: Yfirleitt er talað um að sigra eða vinna í kosningum. Sjálf kosningin tekur ekki þátt. 

Fái frambjóðandi meira en 50% atkvæða þarf ekki að kjósa aftur milli þeirra tveggja sem fengu flest atkvæði. Það hlýtur að liggja í augum uppi. Þar af leiðir að óþarft er að tíunda þetta með að „komast hjá seinni umferð“.

Frambjóðandi tryggir ekki nein atkvæði, hann tryggir sér þau.

í fréttinni segir:

… en hugsanlega nær hann að ná til þeirra 7 prósenta kjósenda sem eru óákveðnir eða hyggjast ekki kjósa. 

Nær hann að ná? Þetta er fljótfærnislegt orðalag. Skárra er að segja að hann nái hugsanlega til þeirra sjö prósenta kjósenda.

Tillaga: Til að sigra í fyrstu umferð kosninganna þann 30. október þarf hann að tryggja sér meira en 50 prósent atkvæða.

5.

„Ráðist á fjöl­skyldu­föður á meðan hann keypti mat.“

Frétt á vísi.is.

Athugasemd: Eitt er að ráðast á mann sem er að kaupa mat en verra virðist löggunni og blaðamanni Vísis að fórnarlambið sé fjölskyldufaðir. Hér eru nokkrar tilbúnar fyrirsagnir:

• Haltur maður missir franskar kartöflur.
• Trjágrein fellur á einhleypan mann.
• Þriggja barna móðir blótar inni í bensínstöð.
• Vistmaður í fangageymslu segist saklaus.
• Svindlað á konu í annarlegu ástandi.
• Maður verður fyrir rannsókn máls og meiðist

Í fréttinni segir:

Í dagbók lögreglu segir að árásarmaðurinn hafi verið handtekinn og vistaður í fangageymslu fyrir rannsókn málsins.

Dálítið eru skrifarar málvilltir, þarna ætti að standa vegna rannsóknar málsins. 

Alltaf er verið að rannsaka mál. Fullur kall eða kelling er tekinn til yfirheyrslu, sett í fangelsi eða sleppt. Hvað kemur svo út úr þessum rannsóknum? Það hefur hingað til ekki þótt fréttnæmt þó mikilvægt sé að segja frá því í löggudagbókinni. Annað sem vantar er að tíunda klósettferðir og hvað löggur á vakt drekka marga kaffibolla. 

Blaðamenn gleyma því til hvers þeir eru þegar þeir líta á dagbókina, missa alla skynsemi og gagnrýna hugsun. Þeir telja dagbókina fjársjóð, allt í henni séu fréttir ritaðar á gullaldarmáli. Samt eru flestar „fréttirnar“ frekar ómerkilegt. Blaðmenn sjá ekki að löggan ber ekkert skynbragð á fréttir, engu að síður afrita þeir dagbókina og líma inn í fréttaforritið og birta. Fyrir vikið eru löggufréttirnar svo til eins á öllum fjölmiðlunum.

Sannleikurinn er hins vegar sá að dagbókin er yfirleitt nauðaómerkilegur samtíningur, oftast algjör smáatriði en það sem kann að vera einhvers virði er ekki gerð nein skil. Tóm yfirborðsmennska.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Ákærður fyrir margendurteknar hótanir og ofbeldi gegn lögreglumönnum.“

Frétt á DV.is.

Athugasemd: Lakari blaðamenn hefðu sleppt því að nota þetta ágæta lýsingarorð og sett í staðinn hið ofnotaða og misskilda lýsingarorð ítreka. 

Blaðamaðurinn á DV fellur ekki ofan í þá forugu holu og skrifar eins og höfðingja sæmir. Hann á hrós skilið.

Tillaga: Engin tillaga.

Vinur meðlimarins - slitrótt úrkoma - haustfundur sem fer fram

Orðlof

Beyging mannanafna

Algengt er orðið að sleppa því að beygja mannanöfn sem að sjálfsögðu eiga að beygjast eins og önnur nafnorð. Algengast er að sleppa beygingu í tvínefnum, en ekki á sama hátt í karlmanns- og kvenmannsnöfnum.

Ef maður heitir Einar Gunnar eða Björn Þór ætti eignarfallið að vera Einars Gunnars og Björns Þórs, það er báðir liðir eru beygðir. Mjög oft er því sleppt að beygja fyrra nafnið og aðeins sagt Einar Gunnars eða Björn Þórs. 

Þessu er öfugt farið í kvenmannsnöfnum. Þar er það síðara nafnið sem margir láta óbeygt og segja til dæmis „ég ætla til Unnar Sif“ eða „ég ætla til Elvar Ósk“ í stað Unnar Sifjar og Elvar Óskar. 

Eins er orðið talsvert algengt að heyra einkvæð kvenmannsnöfn notuð án eignarfallsendingar þegar þau eru einnefni, til dæmis til Sif, Þöll, Dögg, Dís í stað til Sifjar, Þallar, Daggar, Dísar.

Vísindavefurinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bát­ar slitnuðu frá og fisk­vinnslukör fuku hérna eins og syk­ur­púðar út um all­an fjörð“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er reglulega fyndið. Þó hafa fæstir séð sykurpúða fjúka en þeir eru ábyggilega léttir. Hvað átti viðmælandinn svo sem að segja? Hann fann sér líkingu og lesandinn sér sykurpúða í feykjast til og frá í vindinum og þykist heppinn að fá ekki nokkra slíka í andlitið.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Fyrir eru til staðar eða í ferli fjöldi kvíabóla annarra fyrirtækja í Djúpinu.“

Frétt á blaðsíðu 14, Sviðsljós, í Morgunblaðinu 27.9.22.

Athugasemd: Þetta er óskiljanleg setning og veldur þar mestu feitletruðu orðin. Sé orðunum „til staðar“ sleppt áttar maður sig á merkingunni en hvort hún sé sú sem átt er við er óvíst.

Hins vegar er fréttin áhugaverð og að öðru leyti vel skrifuð.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Ástæðan er að ummæli sem Waters viðhafði um stríðið í Úkraínu …“

Frétt á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 27.9.22.

Athugasemd: Sum orð í ritmáli skipta litlu. Þeim má oft sleppa, enginn skaði verður, merkingin breytist ekki. Þannig er með sagnorðið „viðhafa“ í tilvitnuninni. 

Orðið er ekki mikið notað. Einna helst kemur það fyrir í upphöfnum ræðum og jafnvel prédikunum. Í flestum jafnvel öllum tilvikum má sleppa forskeytinu „við“ og stendur þá efir sögnin hafa sem dugar okkur flestum. Samt er þetta allt smekksatriði og ekki viðhafa allir sömu skoðun.

Tillaga: Ástæðan er ummæli Waters um stríðið í Úkraínu …

4.

„Hún segir það síðan hafa komið sér á óvart þegar aðrir stjórnarmeðlimir, og nefnir sérstaklega vin miðlimarins …“

Frétt á fréttablaðið.is.

Athugasemd: Illa skrifað. Meðlimur er algengt í málinu þó margir telji það orðskrípi. Hefði reyndur blaðamaður skrifað fréttina hefði ofangreint tilvitnun litið út eins og segir í tillögunni.

Þess má geta að þarna er fjallað um bréf í félagasamtökum. Konan sem skrifaði það talar aldrei um „stjórnarmeðlimi“. Orðið „meðlimur“ verður til í endursögn blaðamannsins. Hann er ekki jafn ritfær og bréfritarinn og sést það greinilega í fréttinni.

Tillaga: Hún segir það síðan hafa komið sér á óvart þegar aðrir stjórnarmenn, og nefnir sérstaklega vin eins þeirra …

5.

„Slitrótt úrkoma …“

Sjónvarpið, veðurþáttur á eftir sjöfréttum 27.9.22.

Athugasemd: Gullkornin hrökkva nær stanslaust frá veðurfræðingunum. Góðlegur maður talar um „slitrótta úrkomu“ og hlýtur að eiga við skúrir sem honum er þó tamt því hann er óhræddur að nefna þær. Í sjálfu sér er orðalagið frekar fyndið rétt eins og í skemmtiþættinum Kappsmál þegar þátttakendur eiga að semja ný orð eða hugtök í stað hefðbundinna.

Veðurfræðingar virðast einstaklega ragir að nefna rigningu, tala miklu frekar um „úrkomu“. Engu að síður rignir duglega á blessuðu landinu þrátt fyrir útkomuna.

Sama á við vindinn. Einatt er talað um lítinn vind, talsverða vind eða mikinn vind. Sjaldnast eru gömlu veðurorðið nefnd, til dæmis, andvari, kul, rok, hvassviðri, storm og svo framvegis. Svona smitast til fjölmiðlamanna sem þá veigra sér við að víkja frá „veðurfræðingamálinu“ og gömlu veðurorðin týnast.

Tillaga: Skúrir …

6.

„Þriðjudaginn 4.október næstkomandi fer fram haustfundur Landsvirkjunar.“

Færsla á Fésbókinni.

Athugasemd: Betur fer á því að segja að fundurinn verði á þessum degi, jafnvel má bæta við að hann verði haldinn. Alltof margt „fer fram“ og er í flestum tilvikum óþarfa tíundun. Leiðinlegt er að sjá að bil vantar milli dagsetningar og mánaðar. Svona sést mjög víða.

Allir hljóta að átta sig á því að haustfundurinn verði á þessu ári en ekki því næsta. Orðinu næstkomandi er því ofaukið. Hafi forráðamenn fyrirtækisins áhyggjur af því að auglýsingin skiljist ekki er má bæta við ártalinu.

Tillaga: Haustfundur Landsvirkjunar verður 4. október 2022.

Ástand á Eyrinni - manneskja sem reyndi að stela - skildi eftir sig tjón

Orðlof

Tvennd

Orðið par er ekki af germönskum stofni frekar en önnur orð málsins sem byrja á ’p’ Par kemur þó fyrir þegar í fornu máli, og líklega hafa fæstir verulega andúð á orðinu. 

En vilji menn komast hjá að nota það er stundum hægt að nota í staðinn orðið tvennd, og talað er um tvenndarkeppni og tvenndarleik í íþróttum. 

Samt er varla hægt að tala um þrjár tvenndir af sokkum, heldur þrenna sokka eða þrjú pör. 

Par er líka fast í ýmsum samsetningum, og þar er útilokað að nota tvennd í staðinn og segja t.d. bollatvennd eða hnífatvennd í stað bollapar og hnífapar.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Við erum að koma okkur í haustgírinn, það kemur almennileg gusa annað kvöld, helst norðvestanlands.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Ekkert er að þessu en einnig fer á því að segja „einkum norðvestanlands“. 

Tillaga:Við erum að koma okkur í haustgírinn, það kemur almennileg gusa annað kvöld, einkum norðvestanlands.

2.

„… dyra­vörður var grunaður um að hafa kýlt mann ít­rekað í höfuðið.“

Frétt á  mbl.is.

Athugasemd: Þetta er úr svokallaðri dagbók lögreglunnar. Hvernig ber að skilja orðið ítrekað í þessu sambandi. Barði dyravörðurinn manninn einu sinni, tvisvar, þrisvar, fjórum sinnum eða oftar? Vera má að þetta skipti litlu máli en hvers vegna er skrifað „ítrekað“ en ekki oft.

Hefði löggan sagt að dyravörðurinn hefði slegið manninn oft hefðu allir skilið það. Aumingjans maðurinn hefði fengið fleiri en tvö högg.

Í fréttinni segir:

Þá var maður hand­tek­inn í hverfi 108 …

Enn er mættur á vaktina varðstjórinn sem heldur að póstnúmer séu nöfn á hverfum. 

Blaðamaður á Vísi hefur einhverja glóru og skrifar þannig upp úr dagbók lögreglunnar:

Þá var maður í hverfi Háaleitis og Bústaða handtekinn …

Ekki er mikil reisn yfir þessu en þó skárra en á Mogganum. 

Á Vísi stendur:

Maðurinn var sagður meðvitundarlaus og greint frá blæðingu frá höfði.

Í frétt Moggans stendur:

Í til­kynn­ingu til lög­reglu var maður­inn sagður meðvit­und­ar­laus og með blæðingu frá höfði.

Varðstjórinn gat ekki skrifað að blætt hefði úr höfði mannsins. Blaðamennirnir eru algjörlega gagnrýnislausir og gapa af aðdáun yfir ritfærni löggunnar.

Á vef Fréttablaðsins stendur:

Tilkynnt var um þá þriðju í nótt við veitingastað í hverfi 101 þar sem dyravörður er grunaður um að hafa kýlt mann ítrekað í höfuðið.

Sama orðalag og í hinum fjölmiðlunum og blaðamaðurinn tekur sem gefnu að póstnúmer séu heiti hverfa. 

Fæst af því sem stendur í dagbók löggunnar á erindi í fréttir fjölmiðla. Svona kallast kranablaðamennska og er afskaplega ómerkileg. Enginn blaðamaður spyr lögguna um póstnúmerin, enginn spyr hvers vegna dyravörðurinn barði manninn og hvort sá fyrrnefndi hafi verið handtekinn. Engu er fylgt eftir. Blaðamenn gapa af aðdáun.

Í annarri frétt á mbl.is segir:

At­vikið átti sér stað í hverfi 108.

Vera má að sami blaðamaður Moggans hafi skrifað þetta og fyrri löggufréttir. Hann er ekki vel upplýstur. Fréttin er ruglingsleg og fjallar um ökumann/móður sem var með ungabörn í bíl og þau ekki með öryggisbúnað. Svo segir í fréttinni:

… og varð niðurstaðan sú að móðir barn­anna yf­ir­gaf bíl­inn með börn­in og sagðist ætla með þau í strætó, að kem­ur fram í upp­lýs­ing­um frá lög­reglu.

Er öryggisbúnaður fyrir ungabörn í strætó? Löggan lætur þetta bara gott heita. Hefur lesandinn heyrt annað eins?

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„… að breski sendiherrann í Teheran hafi einnig verið kallaður inn á teppi íranska utanríkisráðuneytisins.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Í gamla daga þótti fínt að vera yfirmaður og hafa skrifstofu sem var teppalögð. Svo komu harðviðargólf í tísku og allt varð eins. Sá sem var kallaður á teppið þurfti að fara til yfirmanns. Til varð orðatiltæki sem merkir að vera snupraður, fá ávítur eða álíka.

Í stuttri frétt þarf blaðamaðurinn tvisvar að nefna teppi. Rétt eins og það sé formlegur og alþjóðlegur vettvangur fyrir kvartanir eða skammir. Svo er ekki. Einu sinni hefði verið nóg. Best er að tala skýrt, sleppa teppum og álíka orðalagi.

Hvað gerist þegar teppinu er sleppt? Ekkert. Þar af leiðir að það er óþarft. Litla forsetningin ’í’ er nóg.

Tillaga: … að breski sendiherrann í Teheran hafi einnig verið kallaður í íranska utanríkisráðuneytið.

4.

„Nú er búið að vera ástand á Eyr­inni, mikið sjáv­ar­flóð inn í hús­eign­ir á svæðinu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er í upphafi fréttar og haft eftir lögreglunni á Akureyri. Hvorugkynsorðið ástand stingur í augu. Eitthvað vantar, til dæmis lýsingarorð: Slæmt ástand, erfitt, gott, hættulegt, ískyggilegt, óhuggulegt, óvenjulegt, skaplegt og svo framvegis.

Orðið eitt og sér segir lítið því þegar öllu er á botninn hvolft er allt í ástandi, góðu, slæmu eða eitthvað þar á milli.

Þarna stendur „er búið að vera“ sem er heldur mikið í lagt. Skárra að segja hefur verið.

Getur verið að löggan haldi að orðið ástand, eitt og sér, sé aðeins lýsing á slæmum aðstæðum? Eða er hægt að viðhafa sama orðalag þegar allt gengur vel: Ástand er á Eyrinni, gullpeningar falla af himnum ofan.

Tillaga: Slæmt ástand hefur verið á Eyr­inni, mikið sjáv­ar­flóð inn í hús­eign­ir á svæðinu.

5.

„… þar sem geislavirka úrfellið myndi þá blása aftur yfir landamærin til Rússlands.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 26.9.22.

Athugasemd: Varla á sögnin að blása við þarna. Skárra hefði verið að segja að úrfellið berist, það er með vindum.

Fréttin er undir dálkaheitinu Sviðsljós og fjallar um Rússa sem hugsanlega munu beita kjarnorkuvopnum í stríðinu við Úkraínu. Greinin er afar fróðleg og vel skrifuð.

Tillaga: … þar sem geislavirka úrfellið myndi þá berast aftur yfir landamærin til Rússlands.

6.

„… þegar mann­eskja réðst að hon­um með brotna flösku og ætlaði að stela úri hans.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Tvisvar er sá sem reyndi að stela úri kallaður „manneskja“ og tvisvar sinnum „árásarmaður“. Verst er að orðið „árásarmanneskja“ er ekki til? 

„Fréttin“ er della, fengin af samfélagsmiðli. Fórnarlambið“ skrifar og blaðamaðurinn tekur þetta orðrétt upp af því að þetta er auðvitað stórfrétt:

Ég er reynd­ar mjög ánægður að ég er bú­inn að vera í rækt­inni svona mikið und­an­farið því að um miðja nótt, þegar ég var að ganga heim af barn­um, vildi mann­eskja stela af mér úr­inu. Hún kom með brotna flösku og sagði mér að láta sig fá úrið, og reyndi að ráðast á mig. En mér tókst að af­greiða það.

Skilur einhver svona hrærigraut? Auðvitað áttið blaðamaðurinn að segja frá þessu í óbeinni ræðu, til dæmis á þennan veg:

Hann sagðist vera mjög ánægður enda verið mikið í ræktinni. Eitt sinn um miðja nótt, á leiðinni heim af bar réðst að honum maður með brotna flösku og heimtaði að fá úrið.

Hvað haldiði: Hann afgreiddi dónann. Ja, hérna. Aldeilis hetjuskapur. Þó kemur ekki fram í „fréttinni“ hvernig afgreiðslan var innt af hendi.

Hvert er nú aðalatriði fréttarinnar: Maðurinn var ánægður? Hann hafði verið í ræktinni? Verið á barnum? Gengið heim? Maður með brotna flösku? Afgreiðslan?

Annars er þetta dæmigerð „ekkifrétt“, báðum til vansa, blaðamanninum og þeim sem segir frá á samfélagsmiðlinum.

Tillaga: … þegar maður réðst að hon­um með brotna flösku og ætlaði að stela úri hans.

7.

„Telja ekkert kerfi hannað til að ráða við flóðið sem skildi eftir sig mikið tjón.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Hefði ekki verið einfaldara að tala um að flóðið hafi valdið miklu tjóni? Flóðið kom ekki með neitt, var bara sjór og eftir sat sjór.

Tillaga: Telja ekkert kerfi hannað til að ráða við flóðið sem olli miklu tjóni.

 

Notkun gerir vart við sig - orsaka tjón - ástarsamband með lögmanni

Orðlof

Vera kominn á steypirinn

Í orðatiltækinu að vera kominn á steypirinn, sem einkum er haft um konur sem eru komnar nærri því að ala barn, geymist gömul orðmynd, þolfallsmyndin steypir. 

Nú hafa orð af þessu tagi yfirleitt ekkert ’r’ nema í nefnifalli og þannig var það líka í fornu máli en á tímabili hélst r-ið í flestum beygingarmyndum (læknirar, kíkirnum). Orðið steypir heyrist sjaldan nema í þessu sambandi en bókstafleg merking þess er ’hengiflug’.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Notk­un blysa og reyk­sprengja gerði einnig gjarna vart við sig.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Gerði notkunin „vart við sig“? Svona orðalag gengur ekki upp og sá sem hefur sæmilega málkennd hlýtur að átta sig á því. Sjaldgæft er að sjá stafsetningavillur en hér er ein.

Tillaga: Blys- og reyksprengjum var stundum beitt.

2.

„… að það, auk frágangs verksins, hafi orsakað tjónið.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Betur fer á því að nota hér sögnina að valda.

Tillaga: … að það, auk frágangs verksins, hafi valdið tjóninu.

3.

„Dómsmálaráðherra segir komið að því að stíga fast til jarðar í baráttunni við glæpahópa.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Dálítið einkennilegt orðalagið „að stíga fast til jarðar“. Gæti verið sagt um tröll í þjóðsögu. Þau eru líklega ekki til lengur.

Í dag vilja þeir sem stíga fast til jarðar  vera ákveðnir, láta til sín taka, standa sig, taka af skarið, taka sig á og svo framvegis. Gott er að standa styrkum fótum, í eiginlegri og óeiginlegri merkingu.

Seigla er umfram allt einkennisorð sem mér finnst eiga við Dóru – uppgjöf er ekki til í hennar orðabók. Sjálf segist hún muni standa í fæturna svo lengi sem hún getur og stíga fast til jarðar – og það gerir hún í orðsins fyllstu merkingu,“ sagði Halldóra Haraldsdóttir.

Þetta var sagt um Dóru Ólafsdóttur sem varð 109 ára árið 2021. Mjög vel sagt og þetta skilja allir. Heimildin er akureyri.net. Dóra lést í febrúar 2022.

Tillaga: Dómsmálaráðherra segir komið að því að efla baráttuna gegn glæpahópum.

4.

„Í ástarsambandi með lögmanni sínum.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Spurningin sem brennur á flestum er þessi: Hvort er maðurinn  í ástarsambandi með eða við lögfræðinginn?

Getur verið að sé hann í ástarsambandi með lögmanni sínum taka fleiri þátt? 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„… eða hryðjuverk væru nokkuð sem aðeins gerðist erlendis.“

Staksteinar á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 23.9.22.

Athugasemd: Gleðjast má yfir smáu. Minni háttar skrifarar hefðu sagt að „hryðjuverk væri eitthvað sem aðeins gerðist erlendis.“ Sem betur fer eru margir betur skrifandi.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Viðbragðsáætlanir til staðar komi til hryðjuverkaárása.“

Frétt á ruv.is.

Athugasemd: Allt er „til staðar“ núorðið, ekkert er tilbúið, fyrirfram gert eða unnið og svo framvegis. 

Mikilvæg er að grípa ekki til orðalags sem er vinsælast hjá fjölmiðlum heldur láta tungumálið njóta sín.

Hér færi til dæmis betur á því að segja að til séu viðbragðsáætlanir og brjóta þannig upp steinrunnið orðalag.

Tillaga: Til eru viðbragðsáætlanir komi til hryðjuverkaárása.

Kalla að Óla Björn - kostnaðarsamur stuðningur - maðurinn sem var myrkur í máli

Orðlof

Myrkur eða ómyrkur í máli

Orðasambandið vera ekki myrkur í máli (vera ómyrkur í máli) merkir: tala tæpitungulaust, segja hug sinn skýrt og vafningalaust, nota stór orð. 

Lýsingarorðið myrkur vísar til þess sem er óljóst eða hulið. 

Þveröfug merking væri: vera myrkur í máli. (Mergur málsins).

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það mátti einnig heyra aðra þing­menn taka undir með Loga og kalla hástöfum að Óla Björn sem …“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Æ oftar gerist það að blaðamenn gleyma að fallbeygja, sérstaklega orð sem breytast í föllum. Hvað veldur?

Tillaga: Það mátti einnig heyra aðra þing­menn taka undir með Loga og kalla hástöfum að Óla Birni sem …

2.

„Kostnaðarsamur stuðningur stjórnvalda við kaupendur rafbíla …“

Frétt á blaðsíðu 10 í viðskiptablaði Morgunblaðsins 21.9.22.

Athugasemd: Kostnaðarsamur er bjánalegt orð sem þykist vera fínna en lýsingarorðið dýr.

Vera kann að sumir haldi því fram að nokkur munur sé á því sem er „kostnaðarsamt“ og dýrt. Enginn vafi leikur á því hvað átt sé við með orðinu dýr.

Um hitt er orðið leikur þokukenndur vafi og erfitt að drepa niður fæti á spariskónum án þess lenda í flækjum.

Taka skal fram að greinin er afar athyglisverð þó þar sé gripið til orðskrípisins „ákvarðanataka“ en gengið á ofangreindum spariskóm framhjá sögninni að ákveða.

Tillaga: Dýr stuðningur stjórnvalda við kaupendur rafbíla …

3.

„Herkvaðning, og að virkja alla sem und­ir henni eru, mun taka fleiri mánuði.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Líklega er átt við marga mánuði.

Í fréttinni segir:

Ég er hrædd­ur um að það sé ekki að ger­ast.

Skárra er að orða þetta svona:

Ég er hrædd­ur um að það gerist ekki.

Fréttin gæti verið betur skrifuð.

Tillaga: Herkvaðning, og að virkja alla sem und­ir henni eru, mun taka marga mánuði.

4.

„Guðmundur Gunnarsson landsliðsþjálfari var myrkur í máli í viðtali 16. apríl sl.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Blaðamaðurinn skilur ekki orðalagið að vera myrkur í máli og heldur að með því segi hann að Guðmundur tali tæpitungulaust. Það er nú öðru nær.

Björn Bjarnason fyrrum þingmaður og ráðherra segir á Facebook-síðu sinni:

Guðmundur var alls ekki myrkur, það er óskýr, í máli sínu heldur ómyrkur eins og orð hans sýna. 

Þetta er hárréttur skilningur rétt eins og segir í Málfarsbankanum (sjá efst í pistlinum). Íslenskan liggur daglega undir ágjöf, oft frá þeim sem ekki hafa næga þekkingu en láta samt vaða af því að orð eða orðalag er kunnuglegt.

Tillaga: Guðmundur Gunnarsson landsliðsþjálfari var ómyrkur í máli í viðtali 16. apríl síðast liðinn.

Km að baki grálúðu - reyndasta liðið lengi - Heimir gerði frábært mót

Orðlof

Skýrt mál

Gott mál eða vandað mál er að jafnaði skýrt að því er varðar orðaval, orðalag og framburð. Reynt er að velja þau orð sem best eiga við hverju sinni, nota lipurt orðalag og tala skýrt og ekki of hratt. Þannig getur málið gegnt vel því hlutverki sínu að færa boð milli mælanda og viðmælanda.

Vísindavefurinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Veiddu grálúðu með 2.600 kílómetra að baki.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er ekki alveg nógu góð fyrirsögn en fréttin er vel skrifuð og forvitnileg. 

Grálúðan hafði verið merkt vestan við Grænland og er hún veiddist milli Íslands og Grænlands hafði hún synt 2.600 km.

Segja má að í óeiginlegri merkingu hafi fiskurinn lagt vegalengd að baki? Þetta er hefðbundið orðalag og á ekki einungis við þá sem hafa lóðrétt bak. En vera má að bak sé ekki bakið heldur það sem liðið er. Hugsanlega hefði þó farið betur á því að nota annað orðatiltæki eða sleppa því alveg?

Grálúða sem er við botn kann að hafa marga metra að baki og er þá átt við dýpið sem hún er á. Þetta er nú baka útúrsnúningur. Hitt er ágætt að hafa í huga að sé orði sleppt og merking setningar eða málsgreinar breytist ekki, bendir flest til þess að orðið sé óþarft.

Tillaga: Veiddu grálúðu sem synt hafði 2.600 km.

2.

„… segir tvo bíla hafa lent saman, framan á hvorn annan.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Í fréttinni segir að „farþegar“ hafi slasast en í næstu línu hafa þeir breyst í „aðila“. Eins gott að fréttin sé ekki lengri.

Í frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 17.9.22 segir um sama atburð:

… en þá skullu tveir bílar saman. 

Miklu betra og einfaldara hjá Mogganum.

Í fréttinni á Vísi segir:

Myndatökur voru enn í gangi á vettvangi þegar fréttastofa náði tali …

Hvað er átt við að „myndatökur séu í gangi“? Eru ljósmyndar fjölmiðla að taka myndir, „viðbragðsaðilar“ eða einhverjir aðrir? Í það minnsta er fréttin ekki fullkláruð þó svo að blaðamaðurinn haldi það.

Tillaga: … segir tvo bíla hafa skollið saman.

3.

„Ekki er enn vitað hvort manntjón hafi orðið en allar 42 hæðir þessa 218 metra háu byggingar urðu alelda.“

Frétt á rúv.is. 

Athugasemd: Þetta er illa skrifað. Blaðamaðurinn gleymir að nota punkt. Hann er hentar prýðilega, ekki síst fyrir lesendur.

Fréttin er frekar fljótfærnislega unnin og óskipulögð.

Tillaga: Ekki er vitað hvort fólk hafi látist. Byggingin er fjörutíu og tvær hæðir, 218 m há, og var alelda.

4.

„Reyndasta liðið lengi.“

Frétt á blaðsíðu 36 í Morgunblaðinu 17.9.22.

Athugasemd: Atviksorðið lengi truflar lesandann. Hann veltir því fyrir sér hvort orðið standi ekki þarna í leyfisleysi. Í fréttinni er sagt frá því að undanfarið rúmt ár hafi ekki valist leikreyndari hópur í íslenskt fótboltalandslið.

Í vangaveltum um leyfisleysi orðsins „lengi“ er ágætt að velja annað atviksorð í staðinn og sjá hvernig það fer:

Reyndast liðið „oft“
Reyndasta liðið „sjaldan“

Einhvern veginn gengur þetta ekki alveg upp. Skelfing virðist þetta nú bjánalegt og líklega betra að orða setninguna á annan hátt.

Tillaga: Reyndasta liðið í langan tíma.

5.

„Heimir gerði frábært mót með íslenska landsliðið frá því hann var fyrst ráðinn sem aðstoðarþjálfari.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Þetta er því miður algjörlega óskiljanlegt. Hvaða mót á blaðamaðurinn? 

mót sem nafnorð; fótboltamót, fundur, fundarstaður?
mót sem sagnorð; mæta
mót sem forsetning; koma til móts við
mót sem atviksorð; aftur á móti

Má vera að þetta sé einhvers konar „íþróttablaðamannamál“ en margt í því er tóm vitleysa og rugl og gengur gegn flestu í íslensku máli. Dæmi er að sá sem er leikmaður er oft nefndur „lærisveinn“ þjálfara síns, meistari af ýmsu tagi er oft nefndur „ríkjandi meistari“, „endurkoma“ liðs í fótbolta og fleira má nefna.

Tillaga: Heimir stóð sig vel með íslenska landsliðið frá því hann var fyrst ráðinn sem aðstoðarþjálfari.

Umsvif sem telja - skildi eftir stóra kórónu til að fylla - 153. setning Alþingis

Orðlof

Viðvörun

Nafnorðin aðvörun og viðvörun eru talsvert algeng í íslensku. Þau merkja bæði það sama, ’það að vara við (t.d. hættu)’, og eru sennilega einkum notuð um boð um aðsteðjandi hættu. 

Orð af þessu tagi, kvenkynsorð sem enda á ’-un’, eru yfirleitt mynduð af sagnorðum. 

Þar sem sambandið ’*vara að’ er ekki til hafa margir lagst gegn notkun orðsins aðvörun og mælt með því að nota heldur viðvörun með tilvísun til sambandsins vara (einhvern) við sem allir þekkja. 

Það kann líka að mæla gegn orðinu aðvörun að það minnir mjög á danska orðið advarsel.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Umsvif sem telja níu milljarða króna.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Fjárhæð „telur“ ekki neitt. Hún er.

Á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 10.9.22 segir:

vinna nú við að mynda skjalasafn Landsnefndarinnar síðari, sem telur um 5.000 síður. 

Þetta orðalag er algengt. Hvað starfa margir blaðamenn á Mogganum. Tja, þeir „telja“ þrjátíu fyrir utan ritstjóra og hinar silkihúfurnar sem nenna ekki að leiðbeina samstarfsmönnum sínum. 

Tillaga: Umsvif upp á níu milljarða króna.

2.

„… og fór til Sviss. 1938 var hann sviptur þýskum ríkisborgararétti.“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 11.9.22.

Athugasemd: Svo bregðast krosstré … varð mér að orði þegar einn reyndasti blaðamaður Morgunblaðsins og afskaplega vel máli farinn byrjar málsgrein á tölustaf. Vonbrigði. 

Ætli það sé ekki kominn tími til að segja upp áskriftinni. Ég get þó ekki sagt upp áskriftinni að Ríkisútvarpinu. Las á vefsíðu þess ágæta frásögn um stríðið í Úkraínu eftir snjallan íslenskan sögumann:

73. sveitin er með stærstu fallbyssur Úkraínu …

Smáatriði? Nei, síður en svo. Allir eiga að kunna regluna; ekki skrifa tölustaf í upphafi málsgreinar. Vonbrigði.

Tillaga: … og fór til Sviss. Árið 1938 var hann sviptur þýskum ríkisborgararétti.

3.

„Móðir hans skildi eftir stóra kórónu til að fylla …“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Skrýtið orðalag. Með hverju eru kóróna fyllt? Höfði? Þó má vera að nýi kóngurinn sé höfuðstærri en móðir hans og geti ekki „fyllt kórónuna“ og því þurfi að stækka hana. Kjánalegt bull.

Mikið andskoti er þetta nú samt illa orðað sem og öll fréttin. Blaðamaðurinn kann líklega hrafl í ensku en á bágt með að þýða það yfir á íslensku.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Þeir köstuðu bara rifflunum sínum í jörðina …“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Misjafnt hafast rússneskir hermenn að samkvæmt frétt Vísis. Sumir „lögðu frá sér byssur sínar“, aðrir „köstuðu bara rifflunum á jörðina“. Það er aldeilis, köstuðu þeim í jörðina. Svona hamagangur endar með því að einhver verður fyrir voðaskoti. 

Í fréttinni segir:

Þegar blaðamenn ræddu við Matvienko voru Úkraínumenn að mæta í þorpið …

Líklegra voru þeir að koma í þorpið. Talsverður munur er á því að koma á staðinn eða mæta þangað.

Einnig segir í fréttinni:

Lík þessa fólks hefur í einhverjum tilfellum legið á götum …

Þarna hefði verið betra að tala um nokkur tilfelli.

Í fréttinni segir:

Úkraínumenn geta þannig einbeitt sér að því að ráðast á Rússa þar sem þeir eru veikir fyrir og halda Rússum á hælunum.

Hvað merkir orðalagið „að halda einhverjum á hælunum“. Fjölmörg orðatiltæki eru til um hæl og hæla en ekkert þessu líkt. Giska má á að blaðamaðurinn eigi við að Úkraínumenn haldi Rússum á tánum. Það skilja allir. Nástaða er í málsgreininni, orðið Rússar kemur fyrir tvisvar sem er of mikið.

Í fréttinni segir:

Það að hafa frumkvæðið í átökum felur í stuttu máli sagt í sér að stjórna framvindu mála. Andstæðingurinn þarf þá að bregðast við aðgerðum þínum og sækir síður fram.

Líklega er þetta þýðingarvilla. Ástæðulaust er að nota enskt orðalag þegar þýtt er á íslensku. 

Enska persónufornafnið „you“ merkir þú á íslensku og orðin eru náskyld. Hins vegar er ekki alltaf hægt að þýða „you“ sem þú. Í persónuleg ávarpi í sendibréfi og tölvupósti fer ekki á milli mála hver „þú“ er. Þannig er það á ensku og íslensku og líklega flestum öðrum tungumálum. Í ensku er „you“ oft notað um almenning, til dæmis: „this is something you have never seen“.

Í fréttinni er þessi myndatexti:

Úkraínskur hermaður virðir fyrir sér rústir rússnesks skriðdreka …

Réttara er að tala um flak farartækja, aldrei rústir.

Tillaga: Þeir köstuðu bara rifflunum frá sér …

5.

„Hannesína er flutt til Reykjavíkur fyrir nokkru síðan og hefur ekkert verið að mæta á fundi.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Svona talsmáti breiðir úr sér í stað þess að segja að konan hafi ekki mætt á fundi. Skárra er að segja fyrir nokkru en ekki „fyrir nokkru síðan“. Sé atviksorðinu síðan sleppt breytist ekkert og þar af leiðandi er orðið óþarft.

Annað dæmi úr fréttinni:

Hann sagðist lítið vera farinn að frétta af því sem væri í gangi.

Skárra væri að orða þetta svona: 

Hann sagðist lítið hafa frétt af því sem væri í gangi.

Tillaga: Hannesína er flutt til Reykjavíkur fyrir nokkru og hefur ekki mætt á fundi.

6.

„153. setning Alþingis fór fram með hefðbundnum hætti í gær …“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 14.9.22. 

Athugasemd: Þetta er illa skrifað. Í upphafi málsgreinar er raðtala, þrír tölustafir og punktur. Verra gerist það varla. Ætla mætti að þetta væri atriði númer 153 og blaðamanninum hafi láðst að setja stóran upphafsstaf í fyrsta orðinu þar á eftir. Svo er hins vegar ekki. 

Fyrirsögnin fyrir ofan tilvitnuðu málsgreinina er svona:

Alþingi sett í 153. sinn í gær.

Hvers vegna þarf að tvítaka þetta og búa um leið til nástöðu? Hún er aldrei er til bóta. 

Tillaga: Setningin fór fram með hefðbundnum hætti í gær …

Með afar blendnu móti - Englandsdrottnin lét lífið - ölvunarakstrar

Orðlof

Nástaða

Það er kallað nástaða þegar sömu orð (eða stílbrigði) standa óþægilega nálægt í sama texta. Þetta orkar illa á lesendur eða áheyrendur og best er með forðast slíka hnökra. 

Samheitaorðabækur geta reynst hér gagnlegar og æskilegt er að forðast merkingarsnauð orð. 

Dæmi: 

Sumum hjónaböndum lýkur með skilnaði hjónanna. Betra væri: Sumum hjónaböndum lýkur með skilnaði. 

Bóndinn fór með sauðfé sitt í sláturhús til slátrunar. Betra væri: Bóndinn fór með sauðfé sitt í sláturhús. 

Gott mál. Ólafur Oddsson (1943-2011), íslenskufræðingur og menntaskólakennari.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Snorri drullar yfir myndina hans Balta“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Orðfæri götustráka á ekkert erindi í fjölmiðla, hvorki í beinni eða óbeinni frásögn blaðamanns. 

Þar að auki er það ekki frétt þótt einhverjum líki ekki við bíómynd. Hvers konar blaðamaður nennir að eltast við svona neikvæð ummæli sem hrekkur upp úr manni sem enginn þekkir.

Oftast fer betur á því að nota fullt nafn þeirra sem um er rætt í frétt. Vel má vera að af vinum og kunningjum sé Baltasar Kormákur kallaður Balti en það þekkja fáir nema kumpánlegir blaðamenn.

Tillaga: Snorri fer ófögrum orðum yfir myndina hans Balta.

2.

„Viðbrögð við nýjum forsætisráðherra Bretlands með afar blendnu móti.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 6.9.22.

Athugasemd: Hvað má kallast blendin viðbrögð? Eru viðbrögðin þá óskýr eða viðsjál? Allir þekkja sögnina að blanda saman. Forðum drakk fólk blöndu, það er súra mysu, en það er nú allt annað mál en tengist þó. 

Blendinn náungi er viðsjáll, undirförull, sviksamur.

Sá sem er blandinn er lævís. 

Oft er talað um að loft sé lævi blandið og þá stundum átt við að svik, óhreinlyndi sé meðal fólks eða jafnvel baktjaldamakk. 

Lævís náungi er sviksamur. Fyrri hlutinn, læ er nafnorð í hvorugkyni, eintöluorð, sem merkir svik eða undirferli. Í nútímamálið er þekkist vart annað en þágufallið í f. Orðið beygist svona:

læ
um læ
frá lævi
til læs

Séu viðbrögðin „afar blendin“ eru þau líklega ekki lengur blendin heldur hljóta viðbrögðin að hafa allt annað heiti, ekki lengur beggja blands. Fái nýi forsætisráðherrann afar blendnar móttökur eru flestir á móti honum. Svo er hins vegar ekki. Pólitískir andstæðingar eru á móti en samherjar með styðja hann. Viðbrögðin eru því misjöfn og veltur á því hverjir eru spurðir.

Skiljist þetta ekki má taka dæmi af malti og appelsín sem oft er blandað saman og nefnt jólaöl. Hvað verður um jólaölið ef 95% af miðinum er appelsín? Er hann afar blandinn eða bara appelsín?

Tillaga: Sitt sýnist hverjum um nýjan forsætisráðherra Bretlands.

3.

„Elísabet Englandsdrottning lét lífið, 96 ára að aldri, nú fyrir skömmu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Ekki telst þetta gott. Samkvæmt orðabók hefur sá orðið fyrir slysi eða árás sem lætur lífið. 

Sem betur fer hefur fréttin verið leiðrétt, raunargjörbreytt. Finnst þó á Google.

Best er að hafa sem fæst orð um þetta hörmulega slys Moggans og er ekki átt við andlát drottningarinnar.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Grípa til mjög sérstakrar aðgerðar vegna fækkunar í íþróttafélaginu.“

Frétt á vísi.is.  

Athugasemd: Hvernig getur svo margt verið „sérstakt“? Ekki er alltaf ljóst hvað átt er við. Hugsanlega er átt við að eitthvað sé öðru vísi en annað.

Í mörgum tilvikum ber notkunin á lýsingarorðinu sérstakur vitni um næfurþunnan orðaforða. 

Í frétt Vísis er sagt frá því að sveitarfélagið Vogar vilji með óvenjulegum hætti fjölga í samfélagi sínu, einkum með því að núverandi íbúar eignist afkvæmi.

Tillaga: Grípa til mjög óvenjulegra aðgerða vegna fækkunar í íþróttafélaginu.

5.

„Bitin til bana af hákarli í snorkli.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 9.9.22.

Athugasemd: Enska sögnin „to snorkle“ merkir samkvæmt Íslenskri nútímamálsorðabók: 

kafa með kafaragleraugu og öndunarpípu nálægt vatnsyfirborði

Líklega er ekkert íslenskt orð til um það nema „snorkla“ en það er hálfgildings bastarður og síst af öllu gegnsætt orð. 

Hitt er þó lakara ef hákarl hafi verið að „snorkla“ og er þetta sagt beinum orðum.

Þolmyndin ruglar frásögnina. Tillagan er skárri.

Tillaga: Hákarl beit til bana konu sem var að kafa.

6.

„Átta ölv­unar­akstr­ar komu inn á borð lög­reglu …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Akstur er eintöluorð, ekki til í fleirtölu. Ekki heldur ölvunarakstur. 

Ótaldæmi eru um vitleysur í svokallaðri dagbók lögreglunnar sem blaðamenn birta án leiðréttingar. Löggan heldur til dæmis að póstnúmer séu heiti á hverfum á höfðaborgarsvæðinu, þó ekki utan þess.

Löggan nefnir stundum um aðila í dagbókinni en stuttu síðar eru þeir sömu orðnir að einstaklingum. Sömu einstaklingar verða í næstu línu að manneskjum og svo kunna þær að verða í sömu málsgrein að mönnum.

Á vísi.is er haft eftir löggunni að listamaður hafi lofað „að lækka í sér“ og var átt draga úr styrk í hljómflutningstækjum.

Þetta allt og meira til er líklega þolandi en verra er þegar blaðamenn telja allt í dagbókinni vera fréttaefni og birta allar „ekkifréttirnar“ og með orðalagi sem sæmir hvorki fjölmiðli né opinberri stofnun eins og löggunni.

Tillaga: Átta manns voru teknir fyrir ölvun við akstur.